Bûselik, Dügâh, Hümâyun Ve Hisar Makamlarının Karar Hareketinde (Nim) Zirgûle Perdesinin Kullanılmaya Başlandığı Dönemin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 157 - 184, 31.12.2020

Oğuz Karakaya , Banu Yılmaz Yasin Oğuzhan Uğur

https://doi.org/10.31811/ojomus.823308

Öz

Türk Makam Müziği ses sisteminin temelinin 13.yüzyılda ortaya çıkan ve Sistemci Okul olarak da adlandırılan sisteme dayandığı bilinmektedir. Safiyyüddin Abdülmümin Urmevî tarafından temeli atılan bu sistemin 15.yüzyılda Abdülkâdir Merâgî tarafından geliştirildiği ve Merâgî’nin özellikle müzik nazariyatına dair kaleme aldığı Câmîü’l-Elhân ve Makâsıdü’l-Elhân adlı elyazmaları ile 15.yüzyıl Anadolu nazariyatçılarına kaynak teşkil ettiği kabul edilmektedir. 15.yüzyıl nazariyatçılarından / teorisyenlerinden Yusuf Kırşehrî, Hızır bin Abdullah, Bedr-i Dilşâd, Lâdikli Mehmet Çelebi’nin el yazmalarından, makamların seyir özelliklerine dair ilk bilgiler alınabilmektedir. Bununla birlikte, 17.yüzyıl ortalarında Ali Ufkî Bey tarafından kaleme alınan ‘Hâzâ Mecmuâ-i Sâz ü Söz’, Osmanlı / Türk Makam Müziği saz / söz eserlerini form çeşitliliği bakımından geniş bir yelpazede içine alan ve çok sayıda eseri bünyesinde barındıran el yazması olarak büyük öneme sahiptir. Bu mecmuâdan önce bu kapsamda başka bir nota örneği olmaması nedeniyle 17.yüzyıl öncesine dair seyir özellikleri konusunda edvârlardaki sınırlı bilgiler ile yetinilmek zorunda kalınmaktadır. Buna karşın, 17.yüzyıl ve sonraki yüzyıllar içinde kaleme alınan gerek edvârlar gerekse çeşitli nota yazım sistemleri ile kayıt altına alınmış saz / söz eseri notaları üzerinde yapılan incelemeler ile makamsal seyir özelliği ayrıntılı biçimde ortaya çıkarılabilmektedir. Makamların, yüzyıllara göre az ya da çok değişime uğradığı da bilinmektedir. Özellikle Sultan III. Selîm Han dönemi ile birlikte Osmanlı / Türk Makam Müziğinin büyük bir gelişim dönemi yaşadığı söylenebilir. Bu dönemde bazı makamlar, seyir, geçki ve karar ediş biçimi bakımından önceki yüzyıllara göre farklılıkların olduğu bir yüzyıl olarak ortaya çıkmaktadır.
Bu araştırma ile, özellikle Dügâh perdesinde karar eden makamlardan Bûselik, Hümâyun, Dügâh ve Hisar makamlarının 17.ve 18.yüzyıl saz / söz eserleri ile el yazmalarında belirtilen makam seyir özelliklerinden yola çıkarak Zirgûle ve/veya Nim Zirgûle perdesinin yeden olarak kullanılmaya başlandığı dönemin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Tarama modeli ile yazılı kaynaklarda bulunan gerek yazılı makam seyir özellikleri gerekse saz / söz eseri nota örnekleri incelenmiş ve makamların hangi yüzyılda değişime uğradığı konusunda bir yargıya varılabilmiştir.
Bu araştırmanın sonucunda, 17.yüzyılda Bûselik Makamı’nın gerek seyir içinde gerekse tam karar aşamasında Zirgûle perdesini kullanmadığı, Kantemiroğlu dönemi ile birlikte Bûselik seyir içinde Zirgûle perdesine yer verildiği fakat tam kararın yedensiz biçimde gerçekleştirildiği, 1750 – 1775 dönemi ile birlikte Bûselik seyir içinde Zirgûle perdesine yer verildiği ve tam kararın genel olarak yedensiz yapıldığı, ayrıca, yeden olarak Zirgûle perdesinin ilk örneklerinin kullanılmaya başlandığı, Dügâh ve Hümâyun Makamlarının 1750 – 1850 dönemi ile birlikte yeden olarak Zirgûle perdesini kullanmaya başladığı, 1750 - 1770 döneminde Zirgûle perdesinin Hisar Makamı’nda da uygulandığı sonuçlarına ulaşılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Perde, Makam, Türk Makam Müziği, Zirgûle, Nim Zirgûle

A RESEARCH ON THE DETERMINATION OF THE PERIOD WHEN (NIM) ZIRGULE TONE BEGAN TO BE USED AS A TONE WHILE FINISHING OF THE MAQAMS OF BUSELIK, DUGAH, HUMAYUN AND HISAR

Öz

It is known that the foundation of the Turkish Maqam Music sound system emerged in the 13th century and that the system was used as the Systemic School. This system, the foundation of which was laid by Safiyyuddin Abdulmumin Urmevi, was developed by Abdulkadir Meragi in the 15th century and the translation of Meragi into a pen especially on music theory is considered to be a source for 15th century Anatolian theologians with the manuscripts called Camiu'l-Elhan and Makasıdu'l-Elhan. The first information can be obtained from the manuscripts of Yusuf Kırsehri, Hızır bin Abdullah, Bedr-i Dilsad, Ladikli Mehmet Celebi, one of the 15th century theoreticians / theorists. On the other hand, 'Haza Mecmua-i Saz u Soz', written by Ali Ufki Bey in the mid-17th century, is of great importance as a manuscript that includes a wide variety of Ottoman / Turkish Maqam Music instrument / lyric works and contains many works. In this context, in cases where another example can be taken, it is obliged to be contented with this information on a large perspective before the 17th century. Accordingly, it has been recorded with both edvârs and various note writing systems to be written in the 17th century and the following centuries. With the examinations made on the instrument / lyric work, the feature of melodical course can be revealed in detail. It is also known that the maqams have changed more or less over the centuries. It can be said that Ottoman / Turkish Maqam Music was in a period of development, especially with the period of Sultan III. Selim Khan This is a century as compared to the old centuries in terms of some maqams, course, transition and decision.
With this research, the determination of the period when the Zirgule and / or Nim Zirgule tone began to be used as a sansibl, based on the characteristics of the makams mentioned in the 17th and 18th century instrumental / lyric works and manuscripts of Buselik, Humayun, Dugah and Hisar, which are finished on the Dugah tone. For this purpose, with the scanning model, both the written mode navigational characteristics and the saz / lyric note samples found in the manuscripts were examined, and an opinion was made about the century in which the makams changed.
As a result of this research, it was found that in the 17th century, the Buselik maqam did not use the Zirgule tone both during the course and during stage the end of piece, that the Zirgule tone was included in the Buselik course with the Kantemiroglu period, but the full decision was made without sansibl. During the period of Sultan Selim Khan, the Zirgule tone was included in the Buselik course and the end of piece was made generally without sansibl, and the first examples of the Zirgule tone began to be used as the sansibl, It was concluded that the Zirgule tone was also applied in Hisar Maqam during the period of Sultan Selim Khan.

Anahtar Kelimeler

Tone, Maqam, Turkish Maqam Music, Zirgule, Nim Zirgule

Kaynakça

• Bardakçı, M. (1986). Maragalı Abdülkadir. Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Behar, C. (2005). Musikiden Müziğe. Osmanlı/Türk Müziği: Gelenek ve Modernlik. Yapı Kredi Yayınları: İstanbul
• Cevher, M. H., (1995). Ali Ufkî ve Hâzâ Mecmuâ-i Sâz ü Söz (Transkripsiyon, İnceleme)(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. İzmir.
• Ceyhan, A., (1994). Bedr-i Dilşâd’ın Murâd-Nâme’si (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı. İstanbul
• Doğrusöz, N., (2012). Yusuf Kırşehrî’nin Müzik Teorisi. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Kültür Hizmeti Yayın No:36.
• Ekinci, M.U., (2016). Kevserî Mecmuâsı 18. Yüzyıl Saz Müziği Külliyâtı, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Elçin, Ş. (1976). Ali Ufki Hayatı Eserleri ve Mecmua-i Saz ü Söz. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Eyuboğlu, İ. Z. (1995). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Karakaya, O. (2020). 17. ve 19. Yüzyıl Makam Seyir Özellikleri. Konya: Aybil Yayınları.
• Kolukırık, K. (2014). Osmanlı Devleti’nde İlk Resmî Konservatuvar Olan Dârülelhan’da Derleme ve Yayım. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 35, Konya
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk Müsikisinde Makamlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özçimi, S., (1989). Hızır B. Abdullah ve Kitâbü’l-Edvâr (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul
• Popescu-Judetz, E., (1998). XVIII. Yüzyıl Musiki Yazmalarından Kevserî Mecmuası Üstüne Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Çeviren: Bülent Aksoy. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Tura, Y. (2001). KANTEMİROĞLU Kitâbu ‘ilmi’l-Mûsikî ‘alâ vechi’l-Hurûfât - Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı, I. Cilt Edvâr (Tıpkıbasım – Çeviriyazı – Çeviri – Notlar). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tura, Y. (2006). Tetkîk ü Tahkîk İnceleme ve Gerçeği Araştırma Nâsır Abdülbâkî Dede. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Uygun, M. N. (1999). Safiyyüddin Abdülmü'min Urmevî ve Kitâbü'l-Edvârı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı.
• Yahya Kaçar, G. (2009). Türk Mûsikîsi Rehberi. Ankara: Maya akademi Yayın Dağıtım.
• Yalçın, G. (2016). 19. Yüzyıl Türk Mûsikîsinde Hâşim Bey Mecmuâsı Birinci Bölüm Edvâr. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Kurum Yayın No: 460.