Bir Endülüs Yahudisinden Osmanlı Başdefterdârlığına: Abdüsselâm el-Mühtedî el-Muhammedî ve Risâletü’l-Hâdiye’si Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 123 - 164, 31.12.2020

Fuat Aydın

https://doi.org/10.5281/zenodo.4309779

Öz

Osmanlı devleti, kendisinden önceki İslam toplumları gibi kuruluşundan yıkıldığı ana kadar çok sayıda dinî ve etnik farklılıkları içinde barındıran bir devlet olmuştur. Başlangıcı Kur’ân’ın inişine kadar götürülen, İslam dışı dinleri (daha çok da aynı dinî geleneği paylaşan Yahudilik ve Hıristiyanlığı) eleştiren ve Hz. Peygamber’in bu dinlerin metinlerinde haber verildiğini ortaya koymaya çalışan bir literatür oluştu. Reddiye literatürü olarak adlandırılan bu gelenek, Osmanlı döneminde de ortaya koyduğu örneklerle varlığını devam ettirdi. On dokuzuncu yüzyıla kadar bu tür metinlerin çok azı Müslümanlar, önemli bir kısmı ise Yahudi ve Hıristiyan kökenli mühtediler tarafından kaleme alınmıştır. Genelde konjonktürel olan bu metinlerden biri de, Başdeftarlığa kadar yükselen, Endülüs kökenli bir Yahudi olan Abdüsselâm el-Mühtedi tarafından kaleme alınan Risâletü’l-hâdiye adlı risâledir. Eser, Yahudi Osmanlı da sayılarının ve toplumsal görünürlüklerin artmaları bağlamında kaleme alınmıştır. Kendisinden sonra yazılanlar üzerinde önemli bir etkisi görülür. XIX ve XX. yüzyılda hâlâ kullanılmaya devam eden metin Yahudilikteki neshin varlığını, Hz. Peygamber’in Kitab-ı Mukaddes’te müjdelenmesi ve Tevrat’ın kelimelerinin değiştirilmesi ve ona ilaveler yapılması meselelerini ele alır.

Anahtar Kelimeler

nesḫ, tahrîf, tebşîr, Endülüs Yahudileri, Osmanlı Yahudileri, Reddiyeler, Abdüsselâm el-Mühtedi, nesḫ, tahrîf, tebşîr, Endülüs Yahudileri

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

Feyza Betül Aydın ve Süleyman Akkuş`a metni okudukları ve yaptıkları düzeltmeler için teşekkür ederim.

From An Andalusian Jew to the Ottoman Başdefterdarlık: A Study on Abdussalām al-Muhtadī al-Muhammadī and his Risālat al-hādiyah

Öz

Like the Islamic societies before it, the Ottoman Empire has been a state harboring a significant amount of religious and ethnic differences from its beginning until its collapse. Criticizing the non-Islamic religions (mostly Judaism and Christianity, which share the same religious tradition) is acknowledged to be started with the revealing of the Quran. By time from this critizing a literature has emerged that tries to reveal that the prophet was mentioned in the texts of these religions. This tradition, which is called the Reddiye literature, continued its existence in the Ottoman period with the examples it produced. Until the nineteenth century, a significant part n such texts were written by Muslims, and by converts of Jewish and Christian origin. One of these texts which are generally conjunctural, is the Risâletü’l-Hâdiye. İt was written by an Andalusian Jew, Abdüsselâm al-Mühtedi who rose to the position of Başdeftar. The work was written by an Andalusian Jew, in the context of the increase in numbers and social visibility in the Jewish Ottoman. He is seen to have a significant impact on what was written after him. The text, which is still used in the nineteenth and twentieth centuries, explains the existence of abrogation (nesḫ) in Judaism. It deals with the proclamation (tebşîrât) of the Prophet in the Bible and changing (taḥrîf) the words of the Torah and adding supplements to it.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Jews, Refutations, Abdussalām al-Muhtadī, abrogation (nasḫ), proclamation (tebshīrat), changing (taḥrīf), Andalusian Jews

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Adang, Camilla & Sabine Schmidtke (ed). Contacts and Controversies between Muslims, Jews and Christians in the Ottoman Empire and Premodern Iran. Würzburg: Ergon-Verlag, 2010.
• Adang, Camilla. “A Polemic against Judaism by a Convert to Islam from the Ottoman Period: Risâlat Ilzâm Al-Yahûd Fî Mâ Za‘amû Fî L-Tewrât Min Qibal ‘Ilm Al-Kalâm”. Journal Asiatique 297/1 (2009): 132-135.
• Adang, Camilla. “Guided to Islam by the Torah: The risāla al-hādiya by ʿAbd al-Salām al-Muhtadī al-Muḥammadī”. Contacts and Controversies between Muslims, Jews and Christians in the Ottoman Empire and Premodern Iran, ed. Camilla Adang & Sabine Schmidtke, Würzburg: Ergon-Verlag, 2010, 57-76..
• Ağlar, Şaban. Jewish Converts Refute Judaism: Conversion and Religious Polemics in the Late Fifteenth-Century Ottoman Empire. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Akyalçın, Dilek. The Jewish Communities in the Making of Istanbul Intra Muros: 1453-1520. Yüksek Lisans Tezi, Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Arslantaş, Nuh. Yahudiler ve Türkler, Yahudi Tarihçi Eliyahu Kapsali’nin (1483-1555) Seder Eliyahu Zuta İsimli Kronoği Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Âşık Çelebî. Meşâʿirü’ş-Şuʿârâ. Haz. Filiz Kılıç, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Avcı, Betül. “Atinalı Mühtedi Mehmed”. Christian-Muslim Relations 1500-1900, ed. David Thomas, erişim: 05.04.2020, http://dx.doi.org/10.1163/2451-9537_cmrii_COM_27234.
• Avcı, Betül. “Atinalu Kapucî[nin] Habîbullâh'ın Evsâfın Tevrît'te ve İncîl ve Zebûr'da Görüb Îmâna Geldüğidir”. Christian-Muslim Relations 1500-1900, ed. David Thomas, erişim: 05.04.2020, http://dx.doi.org/10.1163/2451-9537_cmrii_COM_27235.
• Avcı, Betül. “Derviş Mehmed”. Christian-Muslim Relations 1500-1900, ed. David Thomas, erişim: 05.04.2020, http://dx.doi.org/10.1163/2451-9537_cmrii_COM_27226.
• Avcı, Betül. “Papasnâme”. Christian-Muslim Relations 1500-1900, ed. David Thomas, erişim: 05.04.2020, http://dx.doi.org/10.1163/2451-9537_cmrii_COM_27227.
• Aydın, Fuat & Halim Öznurhan. "Bir Nev-Müslimin Yahudilik Reddiyesi: Risāletü İlzāmi’l-Yehūd fī mā Ze‘amū fī’t-Tevrāt min Kıbeli ‘İlmi’l-Kelām". Darulfunun İlahiyat 30/2 (Aralık 2020): 457-498.
• Aydın, Fuat. “Konjonktürün Ürettiği, Yahudi Karşıtı Bir On Altıncı Yüzyıl Reddiyesi: Kitâbu Keşfu’l-Esrâr fî İlzâmi’l-Yehûd ve’l-Ahbâr”. Ed. Fuat Aydın & Bedizel Aydın, Osmanlı’da Felsefe, Tasavvuf ve Bilim, İstanbul: Osamer-Mahya Yayınları, 2017, 197-245.
• Aydın, Fuat. “Once the First Button is Put Wrong… An Assessment of A Study by Judith Pfeiffer on Kashf al-Asrār fī Ilzām al-Yahūd wa-l-Aḥbār by Yūsuf ibn Abī ʿAbd Al-Dayyān”. Ilahiyat Studies 11/2 (2020): 7-30.
• Aydın, Fuat. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemindeki Misyonerlik Faaliyetleri ve Bu Faaliyetleriyle İlgili Çalışmalara Yönelik Bir Bibliyografya Denemesi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2003): 114- 130
• Aydın, Fuat. Yahudilik, Tarih-İnanç-İbadet-Kültür. İstanbul: Mahya Yayınları 2018.
• Ayğan, Fadıl. İslâm Kelâmında Yahudilik Eleştirisi, Antropomorfizm ve Nesih Bağlamında Bir Araştırma. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016
• Ayğan, Fadıl. Son Peygamberi Müjdelemek, Beşâirü’n-Nübüvve. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Bağır, Muhammed Ali. Yahudi Düşünür Saadia Gaon ve Yahudi Düşüncesindeki Yeri. İstanbul: Gözlem Yayınevi, 2015.
• Baybal, Sami. Evliya Çelebî Seyahatnamesi’ne Göre Anadolu’da Yaşayan Gayri Müslimler. Konya, 2009.
• Behar, Rabi Nisim. Dini Uygulamalar Rehberi. Çev. Mordehay Yanar, İstanbul: Gözlem Yayıncılık, 2009.
• Berlin, Charles. “Osmanlı Devleti [Hakkında Yazılmış] XVI. Asra Ait İbranice Bir Kronik: Eliyahu Kapsali’nin Seder Eliyahu Zuta’sı ve Verdiği Mesaj”. Çev. Nuh Arslantaş, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2016): 351-380.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. Meral Yayınevi, 1974.
• Cevahir, Hülya. Derviş Ali En-Nakşibendi ve Na’tü’n-Nebi fi’l-İncil İsimli Eserinin Tahkik ve Tercümesi. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Cucarella, Diego R. Sarrió. Muslim-Christian Polemics across the Mediterranean The Splendid Replies of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī (d. 684/1285). Leiden & Baston: Brill, 2014.
• Çelebî, Evliya. Günümüz Türkçesiyle Evliye Çelebî Seyahatnâmesi. Haz. Robert Dankoff & Seyyit Ali Kahraman & Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Çelebî, Kâtip. Keşfu’z-Zunûn. Çev Rüştü Balcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Dağhan, Hatice. “Abdülhak el-İslâmî’nin (XIV.-XV. YY) el-Husamu'l-Memdûd Adlı Yahudiliğe Reddiyesinin Değerlendirmesi”. Dinî Araştırmalar Dergisi 20/51 (Ocak-Haziran 2017): 75-78.
• Dağhan, Hatice. Abdulhâk el-İslâmî’nin el-Husâmu’l-Memdûd fî’r-Redd ale’l-Yehûd İsimli Reddiyesinin Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Danişmend, İsmail Hakkı. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Doğan, Hatice. Maymonides’in Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Gözlem Yayınevi, 2010.
• el-Hindî, Rahmetullah. İzhâru’l-Hak. Çev. Ramazan Muslu, İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
• el-Mağribi, Samuel b. Yahya. Bir Rüyanın İzinde, Yahudi Bilgin Samuel’in Müslüman Oluşu ve Yahudilik Eleştirisi. Çev. Osman Cilacı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Epstein, Mark Alan. The Ottomon Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Feriburg: Klaus Schwarz Verlag, 1980.
• et-Taberî, Ali b. Rabben. Hz. Muhammed’in (Yahudi ve Hıristiyan Kutsal Kitaplarında) Peygamberliğinin Delileri. Çev. Fuat Aydın, İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Eyice, Semavi. “Tarihte Küçükçekmece”. Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 6-7 (1978): 57-120.
• Gelibolulu Mustafa ʿÂli Efendi. Kitâbu’t-Târih-i Künhü’l-Aḫbâr. Haz. Ahmet Uğur & Mustafa Çuhadar & Ahmet Gül & İbrahim Hakkı Çuhadar, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Göregen, Mustafa. Müslüman-Yahudi Polemikleri. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
• Hammer, Joseph von. Büyük Osmanlı Tarihi. Haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat. 2010.
• İbn Meymûn. Delâletü’l-Hâirîn. Çev. Osman Bayder & Özcan Akdağ, Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• İnce, İrfan & Fuat Aydın. “Bir 17. Yüzyıl İhtida Anlatısı: Bir Atinalı Mühtedi Bir Osmanlı Kadısı”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl, ed. Hidayet Aydar & Ali Fikri Yavuz, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017, 507-578.
• İpşirli, Mehmet. “Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları,1993, 8: 259.
• Karatekin, Murat. “İstanbul-Küçükçekmece Abdüsselâm Çeşmeleri”. Turkish Studies 13/26 (Fall 2018): 272-273.
• Karesh, Sara E. & Mithcell M. Hurvitz. “Maccabes”. Encyclopedia of Judaism, New York: Infobase Publishing, 2006, 302-303.
• Köprülü, Orhan F. “Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 1992, 6: 11-12.
• Köprülü, Orhan F. “Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları,1994, 10: 455-456.
• Krstić, Tijana. “Reading Abdallāh b. Abdallāh al-Tarjumān’s Tuhfa (1420) in the Ottoman Empire: Muslim-Christian Polemics and Intertextuality in the Age of “Confessionalization”. al-Qantara 36/2 (julio-diciembre 2015): 341-401.
• Meral, Yasin. “Yahudi-Hıristiyan-Müslüman Reddiye Geleneği”. Dinlerarası İlişkiler, ed. Ali İsra Güngör, Ankara: Grafiker Yayınlar, 2017, 161-178.
• Pfeiffer, Judith. “Confessional Polarization in the 17th Century Ottoman Empire and Yūsuf İbn Ebī ‘Abdü’d-Deyyān’s Keşfü’l-esrār fī ilzāmi’l-Yehūd ve’l-ahbār”. Contacts and Controversies between Muslims, Jews and Christians in the Ottoman Empire and Pre-Modern Iran, 73-82, ed. Camilla Adang & Sabine Schmidtke, Würzburg: Orient-Institute Istanbul, 2016.
• Rozen, Minna. İstanbul Yahudileri (1453-1566). Çev. Serpil Çağlayan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Sadan, Joseph. “Naivete, Verses of Holy Writ, and Polemics. Phonemes and Sounds as Criteria: Biblical Verses Submitted to Muslim Scholars by a Converted Jew in the Reign of Sultan Bāyazīd (Beyazıt) II (1481–1512)”. O ye Gentlemen, Arabic Studies on Science and Litarary Culture, Honour of Remke Kruk, ed. Arnoud Vrolijk & Jan P. Hogendijk, Leiden & Boston: E. J. Brill, 2007, 495-510.
• Schmidtke, Sabine & Camilla Adang. “Aḥmad b. Musṭafā Ṭāshkubrīzāde’s (d. 968/1561) Polemical Tract Against Judaism”. al-Qantara 29/1 (enero-Junio de 2008): 79-113.
• Schmidtke, Sabine. “The Rightly Guiding Epistle (al-Risāla al-Hādiya) by ʿAbd al-Salām al Muhtadī al-Muḥammadī: A critical Edition”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 36 (2009): 439-470.
• Shcmuelevitz, Arye. The Jewish of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and Sixteenth Centuries, Adminastrative, Economic, Legal and Social Relations as Reflected in the Responsa. Leiden: E. J. Brill, 1984.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. Haz. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeker, Mehmet. Osmanlı Belgelerinde İhtida Kavramı ve Mühtedîler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Şeyhî. Zeyl-i Şakâyık, Vekâyiü’l-Füzelâ. Haz. Ramazan Ekinci, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Taş, Fatma Betül. Samuel b. Yahya el-Mağribî, İfhâmu’l-Yehûd Adlı Eseri ve Reddiye Geleneğindeki Yeri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1972.