Knidos’tan Figürlü Başlıklar: Tipolojisi, Stili ve İkonografisi

Yıl 2025, Sayı: XXXIII, 207 - 236, 22.03.2025

Zeliha Gider Büyüközer

Öz

Knidos antik kentinde 1990’lı yılların sonunda Dionysos Tapınak Terasında yapılan kazı çalışmalarında bulunan iki figürlü pilaster başlığı bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Başlıkların her ikisinin de ön cephesinin merkezine gövdesi cepheden, başı 4/3 oranında sola dönük kanatlı kadın figürü işlenmiştir. Gövdenin arkasından çıkan iki kanat, yukarıya doğru eğimli devam ederek, üstte içbükey bir dönüşle sonlandırılmış, böylece kanatlara arkaistik bir görünüm kazandırılmıştır. Her iki figür sol koluna yasladığı liri tutmakta, sağ eli ise sanki çalar gibi lirin üzerine durmaktadır. Dekorasyonunun yanı sıra malzeme ve ölçü bakımından birlik içinde olan bu başlıklar aynı yapıya ait olmalıdır. Çalışmadaki amacımız, ön cephesinde kanatlı kadın figürünün betimlendiği başlıkları tipolojik, stilistik ve ikonografik açıdan ele alarak, bunların Knidos’taki varlığını sorgulamaktır. Bu doğrultuda öncelikle figürlü başlıkların tipolojisi belirlenerek, bunların yapıdaki yerlerine ve kullanım amacına yönelik öneri sunulmuştur. Daha sonra başlıkların ön ve yan cephe dekorasyonları ayrı ayrı ele alınarak, benzer örneklerle karşılaştırılmış ve kronolojik sınırlar belirlenmiştir. Başlıkların ön cephesine işlenen kanatlı kadın figürü ikonografisi bakımından irdelenmiş, elde edilen tüm veriler Knidos’ta bulunan yazıtlar ve sikkelerle birlikte değerlendirilerek sonuca ulaşılmıştır. Başlıkların ön cephesinde yer alan kanatlı kadın figürü ikonografik açıdan ele alınarak, Anadolu ve yakın coğrafyada bulunan benzer örneklerle karşılaştırılmıştır. Literatürde “ranke kadını” ya da “ranke tanrıçası” olarak tanımlanan bu figürler MÖ 4. yüzyıldan itibaren özellikle Batı Anadolu sanatında, mimarinin yanı sıra mücevherlerde ve günlük kullanım nesnelerinde görülmektedir. Bugüne kadar yapılan araştırmalarda, kanatlı kadın figürü, “hayat veren bir ana tanrıçanın bitkiler arasından tezahürü, tanrıçanın epiphanisi” olarak yorumlanmış, Ephesos, Didyma ve Magnesia’daki betimlerde Anadolu’nun yerli ana tanrıçasının Artemis ile birleştirildiği kabul edilmiştir. Bu bilgiler, Knidos başlıklarının ön cephesine işlenen kanatlı kadın figürünün identifikasyonu için yol gösterici olmuştur. Bu doğrultuda kentin epigrafik verileri taranarak, yazıtlardan ve sikkelerden tanrıça Artemis kültüne dair önemli veriler elde edilmiştir. Bu veriler stilistik analizde ulaşılan sonuçlarla birlikte değerlendirilerek, başlıkların ait olabileceği yapı ve tarihi için öneri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Knidos, pilaster capital, anta capital, winged women, tendril goddess, Rankenfrau, Artemis.

Kaynakça

• Bammer 1972 A. Bammer, Die Architektur des jüngeren Artemision von Ephesos, Wiesbaden.
• Bauer 1973 H. Bauer, Korinthische Kapitelle des 4. und 3. Jahrhunderts v.Chr., Berlin.
• Borchhardt 1975 J. Borchhardt, Myra eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit, Berlin.
• Bourguet 1929 É. Bourguet, Fouilles de Delphes, III: Épigraphie, Fasc. 1, Inscriptions de l’entrée du sanctuaire au trésor des Athéniens. Paris.
• Breen 1942 J. Breen, “Het reconstructieplan voor het Mausoleum te Halikarnassos ontworpen volgens een meetkundig systeem in gebruik van de oudste tijden tot in de XVIe eeuw”. Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij(10).