Son Devir Osmanlı Medreselerinde Islahat Çalışmaları ve Fıkıh Eğitimi

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 292 - 316, 02.08.2021

Abdullah Akın

Öz

Osmanlı Devleti’nin son devri sayılan Tanzimat’a kadar, dinî ilimler yanında pozitif bilimlere de ağırlık veren
medreseler, fıkıh eğitimi sisteminin omurgasını teşkil etmiştir. Daha çok Fıkıh (jurisprudence) eğitimi merkezi
özelliği taşıyan medreselerde, istihdam da genellikle eğitim ve adalet mesleklerinde yapılmıştır. Tanzimat’tan
sonra ise kendini yeniden tanımlayan devlet, eski sistemde oluşan boşlukları, Avrupa medeniyetinin ürünü
kurum ve kuruluşlarla doldurmaya başlamıştır. Bu durum hukuki ve adli sahada büyük oranda kırılmalar
yaşanmasına sebep olmuş, çeşitli sebeplerle liyakat ve mülazemet sistemi bozulan medreseleri hem eğitim hem
kurumsal açıdan nitelik olarak oldukça zayıflatmıştır. Netice olarak medreseleri yeniden ihya etmek için
özellikle II. Meşrutiyet’ten sonra medreselerde de bazı başarılı ıslahat girişimleri olmuştur. Makalenin amacı
gerçekleştirilen bu başarılı ıslahat çalışmalarında ve yeni açılan medreselerde fıkıh eğitimini incelemek ve
elde edilen neticeyi tartışmaktadır. Bu anlamda önce Osmanlı Devleti’nde bir ilk olma özelliği taşıyan ve
Tanzimat Dönemi’nden sonra açılan hususi medreselere değinilecektir. Bu hususi medreseler yeni oluşan
ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak fıkıh ve irşad alanlarında açılmıştır. Daha sonra nitelik açısından
zayıflayan geleneksel Osmanlı medreselerinde yapılan ıslahat çalışmaları ve nizamnamelerden
bahsedilecektir. Araştırmada “tarihi araştırma yöntemi” kullanılmıştır. Bu yöntemle araştırmanın konusunu
oluşturan dönem eleştirel bir gözle incelenip, doğru bir şekilde tahlil edilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Medrese, Islahat, Fıkıh, Tanzimat, Eğitim

Reform Studies and Fiqh Education in Last Period Ottoman Madrasas

Öz

Until the Tanzimat, which is considered to be the last period of the Ottoman Empire, madrasahs, which focused on positive sciences as well as religious sciences, formed the backbone of the fiqh education system. In madrasahs, which are mostly a fiqh (jurisprudence) training center, employment was generally carried out in education and justice professions. The state, which redefined itself after the Tanzimat, started to fill the gaps in the old system with institutions and organizations that were the products of European civilization. This situation caused major breakdowns in the legal and judicial field, and the madrasahs, whose merit and mulazemet system were disrupted for various reasons, weakened both in terms of education and institutional aspects. As a result, in order to revive madrasahs, especially II. After the Constitutional Monarchy, there were some successful reform attempts in madrasas. The aim of the article is to examine fiqh education in these successful reform studies and newly opened madrasahs and discuss the results obtained. In this sense, first of all, special madrasahs, which are the first in the Ottoman Empire and opened after the Tanzimat Period, will be mentioned. These special madrasas were opened in the fields of fiqh and irshad, taking into account the newly emerging needs. Later, the reforms and regulations of traditional Ottoman madrasahs that have weakened in terms of quality will be mentioned. "Historical research method" was used in the research. Withthis method, the period that constitutes the subject of the study has been critically examined and tried to be analyzed correctly.

Anahtar Kelimeler

Madrasah, Islahat, Fiqh, Tanzimat, Education.

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa. (1986). Tezâkir 40. M. C. Baysun (neşr.). TTK Basımevi, Ankara.
• Aksekili Ahmed Hamdi. (r. 1327/1912). “Şeriatı Menfaat ve Keyiflerine Alet Eden Vaizler”. Sebilü'r-Reşad, 7 (182), s. 408-409.
• Aksekili Ahmed Hamdi. (r. 1339a/1923). “Medresetü'l-İrşad”. Sırat-ı Müstakim, 21 (538-539), s. 142-144.
• Aksekili Ahmed Hamdi. (r. 1339b/1923). “Yeni İslam Medreseleri Hakkında Mühim Bir Rapor”. Sebilü'r-Reşad, 21 (522), s. 11-16.
• Akyüz, Y. (1994). Türk Eğitim Tarihi. İstanbul, Kültür Koleji Yayınları.
• Albayrak, S. (1972). Son Devrin İslâm Akademisi: Darü’l-Hikmeti’l-İslamiyye, İstanbul, Şamil Yayınevi.
• Ali Himmet Aksekili. (r. 1329/1913). “Muzır Vaizler”. Medrese İtikadları, (15), s. 118-120.
• Anonim, (h. 1289/1873). “Nüvvab Hakkında Nizamnâme 17 Recep 1271 (1854)”. Düstur Tertib-i sâni, 1 (1), s. 321.
• Anonim, (h. 1338/1919). “Medresetü’l-İrşad Teşkilatı”. Ceride-i İlmiyye, 5 (51), s. 1639-1641.
• Anonim, (r. 1325/1909). “Vaizlere İhtar”. Beyanülhak, 2 (39), s. 877-879.
• Anonim, (r. 1325/1910). “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 2 (42), s. 127-138.
• Anonim, (r. 1325b/1910). “Âlemi İslâm’a bir tebşir Medâris-i İslâmiyede bir hatve-i (adım) tekâmül”. Sırat-ı Müstakim, 3 (76), s. 377-378.
• Anonim, (r. 1326/1911). Medâris-i İlmiye Nizamnâmesine Zeyl Olarak Tanzim Olunan Taşra Medârisi Nizamnâmesi. Matbaayı Âmire: İstanbul.
• Anonim, (r. 1329a/1914). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi”. Hayrü’l-Kelam, 1 (9), s. 71-72.
• Anonim, (r. 1329b/1914). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi Mabad”. Hayrü’l-Kelam, 1 (10), s. 80.
• Anonim, (r. 1329c/1913). “Ders Vekalet-i Celilesinin Mühim Bir Teşebbüsü: Medresetü’l-Mütehassisin”. Sebilü'r-Reşad, 9 (286), s. 418-420.
• Anonim, (r. 1329d/1913). “Ders Vekalet-i Celilesinin Mühim Bir Teşebbüsü: Medresetü’l-Mütehassisin Nizamnamesi”. Sebilü'r-Reşad, 11 (287), s. 11-12.
• Anonim, (r. 1329e/1913). “Alay ve Tabûr İmamlarının Vezâif-i Tedrîsiyyeleri Hakkında Nizâmnâme”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (1776), s. 332-333.
• Anonim, (r. 1329f/1913). “Medresetü’l-Kudât Nizâmnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (66), s. 146-150.
• Anonim, (r. 1329g/1914). “Medresetü’l-Vâizin Nizamnâmesi”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (116), s. 212-215.
• Anonim, (r. 1330/1914). “5 Safer 1332 tarihli Medreset-ül-Kuzât Nizâmnâmesine Müzeyyel Nizâmnâme”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (519), s. 1255-1256.
• Anonim, (r. 1330/1914). “Cevâmi ve Mesâcid-i Şerîfede Vaaz ve Nasihat Edecek Ulema Hakkında Nizâmnâme”. Düstur Tertib-i sâni, 6 (1788), s. 375.
• Anonim, (r. 1330/1914). “Islah-ı Medaris Nizamnamesi’nin Esbabı Mucibe Lâyihası”. Ceride-i İlmiye, 1, s. 241-248.
• Anonim, (r. 1330/1914). “Islah-ı Medaris Nizamnamesi” Düstur Tertib-i sâni, 6 (1961), s. 1325-1330.
• Anonim, (r. 1330-1333/1914-1917). Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliye Medresesi. Matbaayı Ahmed Kamil: İstanbul.
• Anonim, (r. 1334c/1918). “Islâh-ı Medâris Nizâmnâmesi”. İlmiye Salnamesi Birinci defa, s. 657-663.
• Anonim, (r. 1338-1340b/1922-1924). Medresetü’l-Kuzat Nizamnamesi. İstanbul, Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• Anonim. (1921). Medarisi İlmiye Nizamnamesi”, Sırat-ı Müstakîm, 19, s. 136-137.
• Anonim. (1928a). “Medarisi İlmiye Hakkında Kanun” Düstur Tertib-i sâni, 9 (241), s. 598-600.
• Anonim. (1928b). “Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye Medresesi’yle Taşra Medâris-i Hakkında Nizamnâme”. Düstur, Tertib-i sâni, 9 (3034), s. 745-752.
• Anonim. (r. 1337/1921). “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Sebilü'r-Reşad, 11 (481), s. 135-136.
• Anonim. (r. 1338-1340a/1922-1924). Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye Medresesi Ders Programlarıyla Müderrisîn Kadrosu ve Medaris Kanunu ve Nizamnamesi. İstanbul, Evkaf-ı İslamiye Matbaası.
• Anonim. (r. 1340/1924). “Tevhid-i Tedrisat Kanunu”, Düstur Tertib-i sâlis, 5 (63), s. 322.
• Atay, H. (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul, Dergah Yayınları.
• Babanzade Ahmed Naim. (r. 1324/1908). “Vaizler: Vaiz nedir? ”. Sırat-ı Müstakim, 1 (2), s. 22-23.
• Balıkesirli Sireti. (r. 1326/1911). “Ulema-yı Muhterememize Bir İhtar-ı Naçizane”. Sırat-ı Müstakim, 4 (94), s. 281.
• Baltacı, C. (1976). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul, İrfan Matbaası.
• Berkes, N. (1998). Türkiye'de Çağdaşlaşma. Doğu-Batı Yayınları, İstanbul.
• Bilsel, C. (1943). İstanbul Üniversitesi Tarihi. İstanbul, Kenan Matbaası.
• Bursa Mebuslarında Ömer Fevzi, (r. 1324/1909). “Islah-ı Medaris”. Beyânü’l-Hak, 1 (15), s. 324-325.
• Çelebi, A. (1998). İslam Eğitim Tarihi. A. Yardım (çev.). İstanbul, Damla Yayınevi.
• Düstur, Tertib-i Sâni, “Tevcihat-ı Cihât Nizamnâmedir r. 1329/1913”, C. 5, N., 244, Matbaâyı Âmire, İstanbul 1332, s. 608-617.
• Ekinci, E. B. (2016). İslâm Hukuku Tarihi. Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
• Ergin, O. N. (1977). Türkiye maarif tarihi. (C 1), İstanbul, Eser Neşriyat.
• Ergün, M. (1996). İkinci Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri: 1908-1914. Ankara, Ocak Yayınları.
• Ertan, V. (1978). “Tarihte Darü’l-Hilafe Medreseleri ve Medresetü’l-Mütehassisin”. Tohum, Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, (9) 106, s. 9-11.
• Fatin, M. (r. 1324/1909). “Tedrisat ve Medaris”. Beyânü’l-Hak, 1 (8), s. 166-169.
• Giddens, A. (1994). Modernliğin Sonuçları. E. Kuşdil (çev.). İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• H. (r. 1329/1913). “Medresetülvaizin”. Sebilü'r-Reşad, 21 (273), s. 194-195.
• Hanioğlu, M. Ş. (1992). “Batılılaşma”. Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 5, 148-152). Ankara: TDV Yayınları.
• Hatipzâde Ahmed Vasfi, (r. 1329/1913). “Medâris-i İlmiye”. Sebilü'r-Reşad, 10 (230), s. 95-98.
• İleri, C. N. (r. 1331/1915). İttihâd-ı İslâm: İslamın Mazisi, Hali, İstikbali. Yeni Osmanlı Matbaası ve Kütübhanesi, İstanbul.
• İlmiyeyi Müntesibinden Biri, (r. 1324/1908). “Medâris-i İlmiye”. Beyânü’l-Hak, 1 (12), s. 276-278.
• Kara, İ. (1994). İslamcıların Siyasi Görüşleri. İz Yayıncılık, İstanbul.
• Kaş Kazasından Müderris İbrahim Tosun. (r. 1329/1913). “(Medreseliler Mektebliler) Lakırdıları Ortadan Kaldırmalıdır”. Hayrü’l-Kelam, 1 (2), s. 14-15.
• Kazıcı, Z. (1979). Osmanlılarda İmamlık. İstanbul, Nesil Yayıncılık.
• Koray, E. (1991). Türkiye’nin çağdaşlaşma sürecinde Tanzîmât. İstanbul, MÜ Yayınları.
• Küçük Ayasofya Talebe-i Ulûmdan Elmalılı Muhammed Ramiz. (r. 1329/1913). “Islahı Medâris Müjdeleri”. Hayrü’l-Kelam, 1 (2), s. 47-48.
• Lewis, B. (1975). İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı, N. Önol (çev.). Ankara, Varlık Yayınevi.
• Lewis, B. (2003). İslam'ın Krizi, A. Yılmaz (çev.). İstanbul, Literatür Yayınları.
• M. Saffet. (r. 1326/1911). “Medreselerimiz”. Beyânü’l-Hak, 4 (87), s. 1642-1645.
• M. Satvet. (r. 1329/1910). “Islahı Medâris Talebi Hakkında”. Sebilü’r-Reşâd, 10 (245), s. 345-346.
• M. Satvet. (r. 1330/1914). “Medreselere Ait Bir Dertleşme”. Hayrü’l-Kelam, 1 (33), s. 258-259.
• Mardin, Ş. (1993). . Bediüzzamman Sâid Nursî Olayı – Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, M. Çulhaoğlu (çev.). İstanbul, İletişim Yayınları.
• Medrese ve Mekteplilerden Buldanlı Emin Ali. (r. 1329/1913). “Mektebliler Nazarında Medreseliler”. Medrese İtikadları, 1 (6), s. 50.
• Medreselilerden İbnü’l-Hasan M. Necati. (r. 1329/1913). “Medreselerin Islahı İçin Ne Yapılmalıdır?”. Medrese İtikadları, 1 (10), s. 82.
• Mehmed Şükrü. (r. 1328/1912). “Vaizlerimiz Hakkında Bir Kaç Söz”. Beyanülhak, 2 (39), s. 3052-3054.
• Meriç, C. (1983). “Batıda ve Bizde Aydının Serüveni”, CDTA, (C 1, 130-137). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öcal, M. (2011). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul, Düşünce Kitabevi.
• Özcan, T. (2007). Osmanlılar (Medeniyet Tarihi / Sosyal Hayat / Dinî Hayat / Dinî Teşkilât ve Görevliler). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 539). Ankara: TDV Yayınları.
• Öztürk, C. (2007). Osmanlılar (Eğitim ve Eğitim Kurumları). Diyanet İslâm ansiklopedisi (C 33, 565-568). Ankara: TDV Yayınları.
• Raşid Uşşaki. (r. 1330/1914). “Fena Değil Fakat Medreseliler Ne Yapsın?”. Hayrü’l-Kelam, 30, s. 238-239.
• Sarıkaya, Y. (1997). Medreseler ve Modernleşme. İstanbul, iz Yayıncılık.
• Sireti, (r. 1328/1912). “Ramazan Vaizleri”. Sebilü'r-Reşad, 1-8 (21-203), s. 403-405.
• Süleymaniye Dersiam Mücizlerinden Faik. (r. 1329/1910). “Islahı Medâris Münasebetiyle”. Hayrü’l-Kelam, (1) 3, s. 21-22.
• Şevketî, E. E. (r. 1329/1913). Medâris-i İlmiye Islâhat Programı. Hürriyet Matbaası, İstanbul.
• Şimşirgil, A. ve Ekinci, E. B. (2009). Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle. KTB Yayınları, İstanbul.
• Tahirül Mevlevi. (r. 1335/1919). “Halkı Cahil Vaizlerin Elinden Kurtarmak Lazım”. İtisam, 1 (33), s. 308-312.
• Talebe-i Ulûmdan Hasan Sabri. (r. 1329/1914). “Islahı Medâris Hakkında Birkaç Söz”. Hayrü’l-Kelam, 11, s. 86-88
• Tunaya, T. Z. (1962). İslamcılık Cereyanı, İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatı Boyunca Gelişmesi ve Bugüne Bıraktığı Meseleler. Baha Matbaası, İstanbul.