A Drop from the Sea of History: The Poem of Teşrifatçı Mehmed Salim

Yıl 2024, , 317 - 330, 20.07.2024

Mehmet Şahin , Encümen Bayram

https://doi.org/10.17822/omad.1496415

Öz

One of the skills included in rhetoric is the art of dating. Thanks to this art, almost every important event in human and social life, especially birth, death, marriage, appointment, dismissal, construction and repair of a building, wars, peace and victories, were dated in verses, couplets, stanzas, ghazals, etc. The tradition of dating with ebcet calculus based on the Arabic alphabet was frequently used by Arabic, Persian and Turkish poets. Dating is one of the areas where poets show their mastery and skill. This is because they must not only keep the date but also observe meter, rhyme and meaning in the verse. Fixing dates, where numbers are hidden in letters and encrypted, often with aesthetic concerns, means the registration of an event. In this respect, historical poems are extremely important for both historians and researchers. In addition to the rich heritage found in the poetry of Divan poets, there are also many history verses written in ebcet in scattered archival documents. The verse of the Teşrifatçı Mehmed Salim Efendi is one of them. This document, which is an important example of a date reduction related to the ships of the Nizam-ı Cedid period, is both a historical document and an important document in terms of the history of warfare and war literature. Document analysis method was used in this research. The analysis of this poem by Salim Efendi has once again revealed the importance of archival documents for literature, history and military studies.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, Historization, Ottoman navy, Gazi Hüseyin Pasha, Teşrifatçı Mehmed Salim

Bahr-i Tarihten Bir Katre: Teşrifatçı Mehmed Salim’in Manzumesi

Öz

Belâgate dâhil edilen hünerlerden biri de tarih düşürme sanatıdır. Bu sanat sayesinde insan ve toplum hayatında önemli olan başta doğum, ölüm, evlenme, göreve atanma, görevden azil, bir bina inşası ve tamiri, savaşlar, barışlar, zaferler olmak üzere önemli görülen hemen her olaya mısra, beyit, kıta, gazel vb. manzumelerle tarih düşülmüştür. Arap alfabesine dayalı ebcet hesabı ile tarih düşürme geleneği Arap, Fars ve Türk şairleri tarafından sıklıkla kullanılmıştır. Tarih düşürmek şairlerin ustalıklarını ve hünerlerini gösterdikleri alanlardır. Çünkü hem tarihi tutturmaları hem de manzumede vezin, kafiye ve anlama riayet etmeleri gerekmektedir. Rakamların harflere gizlendiği, şifrelendiği çoğunlukla estetik kaygısı güdülen tarihleri tespit etmek bir olayın tescili anlamına gelir. Bu açıdan tarihi manzumeler hem tarihçiler hem de araştırmacılar için son derece önemlidir. Divan şairlerinin şiirlerinde bulunan oldukça zengin bir mirasın yanı sıra arşiv belgeleri içinde de dağınık vaziyette ebcetle yazılmış çok sayıda tarih manzumesi bulunmaktadır. Teşrifatçı Mehmed Salim Efendi’nin manzumesi de bunlardan biridir. Nizam-ı Cedid dönemi gemileriyle ilgili önemli bir tarih düşürme örneği olan bu belge, hem tarihî bir vesika, hem harp tarihi ve savaş edebiyatı açısından önemi haiz bir belgedir. Bu araştırmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Salim Efendi’nin bu manzumesi üzerinde yapılan incelemeler ile arşiv belgelerinin hem edebiyat, hem tarih ve hem de askerî çalışmalar için önemli olduğu bir kez daha ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Edebiyatı, Tarih düşürme, Osmanlı donanması, Gazi Hüseyin Paşa, Teşrifatçı Mehmed Salim

Kaynakça

• Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, c. 7, Dersaadet 1309.
• Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr, Haz.: Hüseyin Sarıkaya, Çamlıca Yay., İstanbul 2017. Ahmed Vâsıf Efendi, Tarih, C. II, Bulak 1246, s. 176.
• Aksan, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1800, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2011.
• Aktepe, Münir, “Husayn Pasha (Küçük Hüseyin Pasha)”, The Encyclopedia of Islam, c. III, 1986, s. 627-628.
• Alikılıç, Dündar, XVII. Yüzyıl Osmanlı Saray Teşrifâtı ve Törenleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2002.
• Arıkan, Zeki, Türk Denizcilik Tarihi, Boyut Yayıncılık, Deniz Basımevi Müdürlüğü, İstanbul, 2009.
• Aydın, Yusuf Alperen, Osmanlı Denizciliği (1700-1770), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007.
• Bal, Nurcan, XIX. Yüzyılda Osmanlı Bahriyesi’nde Gemi İnşa Teknolojisinde Değişim: Buharlı Gemiler Dönemi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yeniçağ Tarihi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010, s. 10.
• Beydilli, Kemal, “Selim III”, TDVİA, C. 36, s. 420-425, İstanbul, 2009.
• Bostan, İdris, “Kalyonun Yükselişi ve Akdeniz’de Osmanlı Donanması (XVIII. Yüzyıl)”, Ed. Zeki Arıkan-Lütfü Sancar, Türk Denizcilik Tarihi 2, 1. Baskı, Deniz Basımevi, İstanbul 2009, s. 15-25.
• Bostan, İdris, “Kapudan Paşa”, TDVİA, C. 24, İstanbul 2001, s. 354-355.
• Bostan, İdris, Kürekli ve Yelkenli Osmanlı Gemileri, İstanbul, 2005.
• Bostan, İdris, “Mezemorta Hüseyin Paşa”, TDVİA, C. 29, İstanbul 2004, s. 524-526.
• Canım, Rıdvan, “Klâsik Türk Edebiyatında Tarih Düşürme Sanatı ve Bir Ebced Ustası: Adanalı Sürûrî”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2009, 13 (2), s. 105-120.
• Çeşmî-zâde Mustafa Reşîd, Çeşmî-zâde Tarihi (Haz. B. Kütükoğlu), İstanbul, 1993.
• Çırpan, Mustafa, Osmanlı Devleti’nde Gemi Tipleri ve Gemi Kazaları İle İlgili Değerlendirmeler, GİDB Dergi, S.19, 2020, s. 10-11.
• Çoker, Fahri, Bahriyemizin Yakın Tarihinden Kesitler, Deniz Kuvvetleri Basımevi, Ankara, 1994.
• Ebüzziyâ Tevfik, Sürûrî-i Müverrih, Matba-ı Ebüzziya, Kostantiniyye, H. 1305.
• Elmalı, Hüseyin, “Kasîde”, TDVİA, C. 24, İstanbul 2009.
• Erdoğan, Oran, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Kurum Olarak Bahriye Teşkilatı, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2012.
• Erkan, Mustafa, “Gazavatnâme”, TDVİA, C. 13, s.439-440, İstanbul, 1996.
• Gencer, Ali İhsan, Bahriye’de Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezareti’nin Kuruluşu (1789-1867), Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara, 2001.
• Gökçe, Evren, “Sultan Abdülaziz Döneminde Mâbeyn-ı Hümâyûn’da Mâbeyncilik (kurenâlık) Görevi”, 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (30 Eylül 2021).
• Gökyay, Orhan Şaik, “Osmanlı Donanması ve Kapudan-ı Derya ile İlgili Teşrifat Hakkında Belgeler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 12, İstanbul 1982.
• Göyünç, Nejad, Kapudan-ı Deryâ Küçük Hüseyin Paşa, Tarih Dergisi, C.2, S.3-4, 1952- s. 35-50.
• Göyünç, Nejat, “Hüseyin Paşa, Küçük”, TDVİA, C. 19, s. 6-8, İstanbul, 1999.
• Gülsoy, Ersin, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Akdeniz’de Osmanlı Hakimiyeti”, Türkler, IX, İstanbul 2002.
• “Hüseyin Paşa, Küçük”, MEB İslam Ansiklopedisi, V-I, s. 654- 655.
• İpekten, Halûk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh yayınları, 3. baskı, İstanbul 1999, s. 277.
• İspirli, Serhan Alkan, Türk Edebiyatında Tarih Düşürme Geleneği, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 14, Erzurum 2000, s. 79-83.
• III. Selim: İki Asrın Dönemecinde İstanbul, Edt.: Coşkun Yılmaz, İstanbul 2010.
• İzzî, Târîh, İstanbul 1199.
• Karabey, Turgut, “Tarih Düşürme”, TDVİA, C. 40, İstanbul, 2011, s. 80-82.
• Karaca, Filiz, Tanzimat Dönemi ve Sonrasında Osmanlı Teşrifat Müessesesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1997.
• Karaca, Filiz, “Teşrifat”, TDVİA, C. 40, İstanbul 2011, s. 570-572.
• Karal, Enver Ziya, “Selim III. Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar”, Tarih Vesikaları Dergisi, I/3, 203-211, Maarif Vekaleti, İstanbul, 1941.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, c. V, TTK, Ankara 2007.
• Korkmaz, Mehmet, Çaka Bey’den Cumhuriyete Türk Denizcilik Tarihi, Milli Savunma Üniversitesi Merkez Basımevi ve Yayınevi, İstanbul 2022.
• Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmanî, 6 cilt, Haz.: Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996.
• Mordtmann, J. H., “Hüseyin Paşa (Küçük)”, İslam Ansiklopedisi, c. 5/1, İstanbul 1987, s. 654-655.
• Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, Edt.: Seyfi Kenan, İSAM Yay., İstanbul 2010.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, İstanbul 1993.
• Panzac, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2018.
• Shaw Stanford J., Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, Kapı Yay., İstanbul 2008.
• Şem’dânî-zâde Fındıklı Süleyman Efendi Tarihi, Mür’i’t-Tevârih (Haz. M. Aktepe), C. I, İstanbul, 1976.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, İstanbul 1317.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA), TSMA.E.0533.3.
• Uslu, Esra, Kasidede Övgü Kalıpları ve Divan Şiiri Öğretimindeki Yeri, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2015.
• Ünlü, Ertan, “Kaptan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa’nın Gelirleri ve Giderleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 40/69, 2021, s. 234-265.
• Zorlu, Tuncay, “III. Selim ve Osmanlı Deniz Gücü’nün Modernleşmesi", Ed. Zeki Arıkan-Lütfü Sancar, Türk Denizcilik Tarih I, 1. Baskı, Deniz Basımevi, İstanbul, 65-73.