Modernleşme Döneminde Osmanlı Taşrasında Müftü Olmak: Milas Kazası Müftüleri (1814-1922)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 30, 499 - 521, 20.07.2024

Biray Çakmak Sadık Sarısaman

Öz

Çalışmada 1814-1922 yılları arasında Milas kazasında görev yapan müftüler kronolojik süreklilik ve değişim temelinde ele alınmış, görev süreleri ve değişme sebepleri üzerinde durulmuştur. Arşiv kaynaklarının verdiği imkânlara bağlı olarak Milas’ta müftülük yapan Mehmet Rüşdü Efendi (30 Mart 1891-28 Temmuz 1911) ile Mehmet Sadık Efendi (5 Kasım 1911-1 Kasım 1922) ayrıntılı ele alınmıştır. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi ve Osmanlı Arşivindeki defterler ve belgelerle vilayet ve devlet salnamelerine göre tahsilleri, kariyerleri ve mahallî işlevleri ortaya konulmuştur. Her ikisinin uzun yıllar görev yaptıkları, ilaveten çeşitli komisyon ve meclislerde başkan ve üye olarak görev aldıkları, geçici vekillikler ve dinî görevlerde bulundukları, önemli işlevleri yerine getirerek nüfuzlarını devam ettirdikleri tespit edilmiştir. II. Mahmut Dönemi’nde (1808-1839) müftülerin uygunsuz hareket ve icraat ile vefat gibi sebeplerle sık sık değiştirildikleri için kısa süreli görev yaptıkları, Abdülmecit döneminde (1839-1861) daha uzun süre görevde kaldıkları, değiştirilmelerinde vefatlarının ağırlıklı etkili olduğu, Abdülaziz (1861-1876) ve II.Abdülhamit (1876-1909) dönemlerinde seleflerine göre çok daha uzun süre görev yaptıkları, değiştirilmelerindeyine vefatların ağırlıklı etkili olduğu, 1910 yılına kadar ilmiye tahsisatından müftülük maaşı almadıkları görülmüştür. Kaza müftülerini ele alan çalışmaların yeterli sayıda olmamasını da dikkate alan araştırma, ağırlıklı olarak İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi ve Osmanlı Arşivi belgeleri üzerine bina edilmiştir. İlaveten ilgili diğer kaynaklardan da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hafız Mehmet Sadık Efendi, Mehmet Rüşdü Efendi, Milas, Müftü

Being Mufti in the Ottoman Provinces During the Modernization Period: Muftis of Milas District (1891-1922)

Öz

In the study, the muftis who served in the Milas district between 1814 and 1922 were discussed on the basis of chronological continuity and change, and their terms of office and the reasons for change were emphasized. Depending on the possibilities provided by archival sources, Mehmet Rüşdü Efendi (30 March 1891-28 July 1911) and Mehmet Sadık Efendi (5 November 1911-1 November 1922), who served as muftis in Milas, were discussed in detail. Their education, careers and local functions are revealed according to the provincial and state yearbooks with the books and documents in the Istanbul Mufti’s Office Meshihat Archive and the Ottoman Archive. It has been determined that both of them served for many years, additionally served as presidents and members of various commissions and assemblies, held religious positions, and maintained their influence by fulfilling important functions. During the Mahmud II period (1808-1839), muftis served for short periods of time because they were frequently replaced due to improper actions and practices, and deaths, and during the Abdülmecit Period (1839-1861), they remained in office for longer periods of time, and their deaths had a major impact on their replacement. It has been observed that during the reigns of Abdülaziz (1861-1876) and Abdülhamit II (1876-1909), they served for much longer periods than their predecessors, their changes were largely influenced by deaths, and they did not receive a mufti salary from the ilmiye allocation until 1910. Taking into account the lack of sufficient number of studies on district muftis, the research is mainly based on the documents of the Istanbul Mufti's Office Meşihat Archive and the Ottoman Archive. Additionally, other relevant sources were also used.

Anahtar Kelimeler

Hafız Mehmet Sadık Efendi, Mehmet Rüşdü Efendi, Milas, Mufti

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası Belgeleri (BEO), 266/19885, 13 Safer 1311 (26 Ağustos 1893); 266/19877, 13 Safer 1311 (26 Ağustos 1893).
• Cevdet Dâhiliye (C. DH), 312/15576, 10 Receb 1256 (7 Eylül 1840).
• Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri (DH. MKT), 560/7, 10 Cemaziyelevvel 1320 (15 Ağustos 1902).
• Evkaf-ı Hümayun Nezareti Evkaf Defterleri (EV.d), nr. 18971, nr. 16782.
• İrade Dâhiliye (İ. DH), 646/44934, 17 Zilhicce 1288 (27 Şubat 1872).
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS), 133/5692, 30 Muharrem 1284 (3 Haziran 1867).
• Maliye Nezareti Masarifat Muhasebeciliği Defterleri (ML. MSF.d.), nr. 15743, nr. 6860.
• Maliye Nezareti Mektubî Kalemi Defterleri (ML. MKT.d.), nr. 33.
• Yıldız Arşivi Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV), 81/100, 11 Safer 1311 (24 Ağustos 1893).
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İSTM. MŞH)
• Ulema Sicil Dosyaları (MŞH. SAİD), 142/19, 142/21, 84/5, 93/4.
• Meşihat Arşivi Defterleri (MŞH. DFT1.d), nr. 35, nr. 36, nr. 58, nr. 64.
• Meşihat Arşivi Defterleri (MŞH. DFT2.d), nr. 1961, nr. 1969, nr. 1970.
• Salnameler.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Defa 23, Defa 24, Defa 26, Defa 29, Defa 36.
• Salname-i Vilayet-i Aydın Defa 1, Defa 6, Defa 8, Defa 9, Defa 10, Defa 11, Defa 12, Defa 14, Defa 15, Defa 16, Defa 17, Defa 18, Defa 21, Defa 22, Defa 23, Defa 24, Defa 25.
• Mevzuatlar
• “29 Şevval 1287/22 Ocak 1871 tarihli İdare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnamesi”, Düstur 1/1, Matbaa-ı Amire, 1289, 625-651.
• “7 Cemaziyelahir 1281/7 Kasım 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi”, Düstur 1/1, Matbaa-ı Amire, 1289, 608-624.
• “Taşralarda Kain Bilcümle Evkaf-ı Şerifenin Cihat-ı İdaresiyle Evkaf Müdirlerinin Harekât ve İcraatı Hakkında Yedlerinde Bulunan Atik Layıhanın Badezin Hükmü Cari Olmamak Üzere Bu kere Dokuz Fasıl ve Elli Altı Bendi Şamil Kaleme Alınan Nizamname Layıhası”, Düstur 1/2, Matbaa-ı Amire, 1289, 146-169.
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Adak, Ufuk. “Doğu Akdeniz’de Salgın Hastalıklarla Mücadele: Klazomen (Urla) Tahaffuzhanesi” Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi VII/2 (2021): 131-156.
• Adıyeke, Nuri. “XIX. Yüzyılda Milas’ın Sosyal, Demografik, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi” Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1994.
• Adsoy, Şerefettin. “Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eserler Kütüphanesi’nde Bulunan Mantık ve Felsefe’ye Dair Yazma Eserler” Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 2/1 (2016): 45-70.
• Akgündüz, Ahmet. “Dürerü’l-Hükkâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 10 (1994): 27-28.
• Akiba, Jun. “A New School for Qadis: Education of the Sharia Judges in the Late Ottoman Empire” Turcica 35 (2003): 125-163.
• Akiba, Jun. “From Kadı to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period” Frontiers of Ottoman Studies: State, Province, and the West. I, eds. Colin Imber and Keiko Kiyotaki (London/New York: I. B. Tauris, 2005), 43-60.
• Akiba, Jun. “Kadılık Teşkilâtında Tanzimat’ın Uygulanması: 1840 Tarihli Ta’lîmnâme-i Hükkâm” Osmanlı Araştırmaları XXIX (2007): 9-40.
• Akiba, Jun. “Muallimhane-i Nüvvab’dan Mekteb-i Kuzat’a Osmanlı Kadı Okulunun Yarım Yüzyıllık Serüveni” Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası. ed. Ahmet Hamdi Furat (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021), 13-29.
• Akiba, Jun. “Sharīa Judges in the Ottoman Nizāmiye Courts, (1864-1908)” Osmanlı Araştırmaları LI (2018): 209-237.
• Altuntaş, Zeynep. “Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Ulemâsı” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30 (2020): 245-247.
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. III. haz. M. A. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayını, 2016.
• Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Birey Yayınları, 2004.
• Çakır, Mehmet. “Binâʾü’l-Efʿâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 6 (1992): 179.
• Çakmak, Biray ve Buket Gökçeoğlu. “Milas Kazası Erkek Rüştiye Mektebi”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 25 (2016): 41-64.
• Çakmak, Biray. “Modernleşme Sürecinde Osmanlı Taşrasında İftāʾ: Uşak Müftüleri ve Müftü Hacı Mustafa Asım Efendi” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/1 (2023): 69-97.
• Demirayak, Kenan. “el-Maksûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 27 (2003): 453.
• Demirel, Fatmagül. Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri (1876-1914). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2008.
• Demirel, Yurdal. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı’da Yerel Tarih Çalışmaları ve Yerel Tarih Yazarı Olarak Muallimler” XVIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler 1-5 Ekim 2018. VII, haz. Semiha Nurdan ve Muhammed Özler (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022), 645-683.
• Durmuş, İsmail. “el-Avâmilü’l-Mie”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4 (1991): 106-107.
• Durmuş, İsmail. “el-Emsile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 11 (1995): 166-167.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî, ʿİsâmüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22 (2000): 516-517.
• Durmuş, İsmail. “Kazvînî, Hatîb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25 (2022): 156-157.
• Elmalı, Hüseyin. “İzhârü’l-Esrâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 23 (2001): 506-507.
• Erbay, Halil İbrahim. “Teaching and Learning in the Madrasas of Istanbul during the Late Ottoman Period” Unpublished PhD Thesis, University of London, 2009.
• Erman, Uğur. “Siirt Medreselerinde İcâzetnâme Öncesi Okutulan Kitaplar ve İçerikleri” Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2016): 135-172.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Vazʿ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42 (2012): 576-577.
• Güldöşüren, Arzu. “II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31 (2020): 548-551.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Râmûzü’l-Ehâdîs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 34 (2007): 454-455.
• Heyd, Uriel. “The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II” Scripta Hierosolymitana IX (1961): 63-96.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008): 25-46.
• İpşirli, Mehmet. “İşâret-i Aliyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 23 (2001): 423-424.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Kara, Ahmet Sinan. “Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Müftülük: Müftülerin Eğitimi, Tayin, Azil ve Sosyal Hayattaki Konumları” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2011.
• Kaya, Mahmut. “Kasîdetü’l-Bürde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24 (2001): 568-569.
• Kaya, Mahmut. “Tasavvur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 40 (2011): 126-127.
• Keleş, Erdoğan ve Özgür Erdinç. “Sultan II. Mahmud’un Orduda Yaptığı Reformlara Menteşe Sancağının Katkısı (1826-1839)” OTAM 50 (2021): 171-206.
• Kenanoğlu, M. Macit. “Nizâmiye Mahkemeleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 33 (2007): 185-188.
• Kılıç, Atabey. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-ı Sıbyân” Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/1 (2006): 66-77.
• Kılıç, Atabey. “Manzum Sözlüklerimizden Sübha-ı Sıbyân Şerhi “Hediyyetü’l-İhvân”” Turkish Studies International Periodical For the Language, Literature and History of Turkish or Turkic 1/1 (2006): 13-23.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24 (2001): 153-154.
• Kırmızı, Abdülhamit. “19. Yüzyılı Laiksizleştirmek: Osmanlı-Türk Laikleşme Anlatısının Sorunları” Cogito 94 (2019): 1-17.
• Kırmızı, Abdülhamit. “Şer’an Olmadığı Halde Kanunen ve Nizamen: Osmanlı Uleması ve Tanzimat” Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a, Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a XIX. Yüzyıl Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, ed. Ahmet Hamdi Furat (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021), 31-71.
• Koca, Ferhat. “el-Ferâʾizü’s-Sirâciyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 12 (1995): 367-368.
• Koca, Ferhat. “Menârü’l-Envâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29 (2004): 118-119.
• Koca, Ferhat. “Mirʾâtü’l-Usûl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30 (2020): 148.
• Koyuncu, Nuran. “Hukuk Mektebinin Doğuşu” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XVI/3 (2012): 163-186.
• Kuru, Selim Sırrı. “Sünbülzâde Vehbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38 (2010): 140-141.
• Kushner, David. “The Place of the Ulema in the Ottoman Empire during the Age of Reform (1839-1918)” Turcica 19 (1987): 51-74.
• Kütükoğlu, Mübahat S.. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Neşriyatı, 1994.
• Milaslı Durmuşzade Hafız Mehmed Sadık. ʿĀlem-i İslām Cihād-ı Ekber. 1/1. İstanbul: Cağaloğlu Amedi Matbaası, 1339-1342.
• Milaslı Durmuşzade Hafız Mehmed Sadık. Mevāʾiẓ-i Dīniyye ve Fevāʿid-i İslāmiye Mecmuʾası. I-II. İzmir, 1328.
• Özli, Muzaffer. “Osmanlı Âlimlerinden Karatepeli Hüseyin b. Mustafâ b. Hasan el-Aydınî’nin Hayatı ve Eserleri” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010): 253-263.
• Rubin, Avi. Ottoman Nizamiye Courts: Law and Modernity. New York: Palgrave Macmillan, 2011.
• Sinanoğlu, Mustafa. “el-Mevâkıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29 (2004): 422-424. Sürücü, Muhammed Salih. “Vazʿ İlmi ve “El-‘Ucâletü’r-Rahmiyye” İnceleme ve Değerlendirme” Amasya İlahiyat Dergisi 13 (Aralık 2019): 557-590.
• Tala, Murat. “Mecâz Problemi Olarak Alâka: Antâkî’nin el-ʿAlâka’sı Bağlamında Bir Bakış” marife 19/2 (2019): 661-680.
• Ünsal, Mehmet Fadıl. “ʿİsâmuddîn el-İsferâyînî’nin Şerhu’l-ʿIsâm li’i-Ferîde Adlı Eserinin İncelenmesi” Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır Üniversitesi, 2015.
• Yakut, Esra. “Meşrutiyet Dönemi’nde Müftülerle İlgili Gerçekleştirilen Hukuki Düzenlemeler” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/1 (2003): 33-54.
• Yakut, Esra. Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Mızraklı İlmihal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30 (2020): 5-6.
• Yazıcı, Tahsin. “Gülistân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 14 (1996): 240-241.
• Yazıcı, Tahsin. “Hâfız-ı Şirâzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 15 (1997): 103-106.
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.