NİZAMÜLMÜLK’ÜN DEVLET YÖNETİMİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİ: SİYASETNAME ÖZELİNDE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Sayı: 19, 137 - 160, 12.01.2024

Rıdvan Engin

Öz

Nizamülmülk, gerek oluşturduğu müesseseler gerekse ilim, eğitim ve kültür alanına sağladığı katkılar nedeniyle Türk-İslam dünyasını büyük ölçüde etkileyen önemli bir devlet adamı olmuştur. Gazneliler ve Büyük Selçuklular döneminde bürokrasinin içerisinde yer almış, özellikle Sultan Alparslan ve Melikşah zamanında devlet yönetiminde etkinliğini artırmış, bilgi ve tecrübesiyle onlara yol göstermiştir. Otuz yıl süren vezirlik görevi sırasında idarî, askerî ve mâlî alanda birçok düzenleme yapmış, güçlü bir devlet teşkilatı oluşturmak için uğraşmıştır. Devlete büyük hizmetlerde bulunan Nizamülmülk, Selçuklu devlet yönetiminin aksayan yönlerini ortaya koymak ve vezirlik görevi boyunca elde ettiği deneyimi başkalarına da aktarmak amacıyla Siyasetname adlı eseri yazmıştır. Bu eser, Nizamülmülk’ün devlet yönetimine ilişkin görüş ve düşüncelerini yansıtması ve bizzat kendisi tarafından kaleme alınması nedeniyle büyük önem taşımaktadır.
Bu çalışmanın amacı, Nizamülmülk’ün devlet yönetimine ilişkin görüşlerini çeşitli yönlerden değerlendirmektir. Bu çerçevede doküman analizi yönteminden yararlanılarak elli fasıl halinde düzenlenen Siyasetname adlı eser incelenmiştir. Eserde Nizamülmülk’ün devlet yönetimi anlayışının esaslarına ve temel felsefesine dair önemli bilgiler yer almaktadır. Siyasetname genel hatlarıyla değerlendirildiğinde devlet yönetiminde adalet, ahlâk, dürüstlük, liyakat gibi kavramlar ön plana çıkarılmıştır. Bu kavramlar yüzyıllar geçmesine rağmen halen kamu yönetimi anlayışı içerisinde önemini ve geçerliliğini korumaktadır. Bu sebeple Nizamülmülk gibi yaşadığı döneme damgasını vuran önemli devlet adamları tarafından yazılan eserlerin günümüz yönetim anlayışı çerçevesinde çeşitli yönlerden değerlendirilmesine ihtiyaç olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Nizamülmülk, Siyasetname, Devlet Yönetimi

Nizamülmülk's Thoughts on State Governance: An Evaluation Specific to Siyasetname

Öz

Nizamülmülk became an important statesman who greatly influenced the Turkish-Islamic world, either due to the institutions he established or the contributions he made to the fields of science, education and culture. He took part in the bureaucracy during the Ghaznavids and Great Seljuks period, increased his efficiency in the state administration especially during the reigns of Sultan Alparslan and Melikşah, and guided them with his knowledge and experience. During his duty as vizierate, which lasted for thirty years, he made many arrangements in the administrative, military and financial fields and tried to establish a strong state organization. Nizamülmülk, who served in the government greatly, wrote the book "Siyasetname" in order to reveal the failing aspects of the Seljuk state governance and to share the experience he gained during his vizierate duty to others. This book is of great importance as it reflects Nizamülmülk's views and thoughts on state administration and was written by himself.
The aim of this study is to evaluate Nizamülmülk's thoughts on state governance from various aspects. In this context, the book called Siyasetname, organized in fifty chapters, was examined by using the document analysis method. The book contains important information about the principles and basic philosophy of Nizamülmülk's understanding of state governance. When the Siyasetname is evaluated in general terms, concepts such as justice, morality, honesty and merit are came into prominence in state governance. Although centuries have passed, these concepts still maintain their importance and validity in today's public administration approach. For this reason, it can be said that the books written by important statesmen who left their mark on the period in which they lived, such as Nizamülmülk, need to be evaluated from various aspects within the framework of today's management approach.

Anahtar Kelimeler

Nizamülmülk, Siyasetname, State Governance

Kaynakça

• ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin (2004). “Siyasetnâmeler’in Klasik Kaynakları”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, ss. 1-22.
• ADALIOĞLU, Hasan Hüseyin (2009). “Siyâsetname”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, ss. 304- 306.
• AHMADİ, Bagher Taleei Soltan (2019). “Büyük Vezir Hace Nizâmülmülk’ün Hayatı, Faaliyetleri ve Eserlerine Kısa Bir Bakış”, Editörler: M. Kazım Arıcan, M. Enes Kala, Mehmet Tuğrul, Bilge Vezir Nizamülmülk, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları: 402, ss. 9-21.
• AK-KALA, Alî Saferî (2014). “Selçuklu Veziri Nizâmül-Mülk’ün Vasiyetnâmesi”, Çev. Osman G. Özgüdenli, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, ss. 203-214.
• BİN MAHMÛD, Ahmed (1977). Selçuk-nâme II, Haz. Erdoğan Merçil, Tercüman Gazetesi, Kervan Kitapçılık Basın Sanayii ve Ticaret A.Ş., İstanbul.
• BUNDARÎ, Zubdetun-Nusra (1945). Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul.
• CANATAN, Kadir (2009). “Geleneksel Siyaset ve Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak ‘Siyasetname’ – Büyük Devlet Adamı Nizamülmülk’ün Devlet ve Siyaset Anlayışı Üzerine”, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt: 4, Sayı: 7, ss. 194-220.
• CANATAN, Kadir (2014). İslâm Siyaset Düşüncesi ve Siyasetnâme Geleneği, Doğu Kitabevi, Tarih ve Uygarlık Dizisi-10, İstanbul.
• İBNÜL, Esir (1991). İslâm Tarihi El-Kâmil Fi’t-Târih Tercümesi, 10. Cilt, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul.
• KAFESOĞLU, İbrahim (1955). Büyük Selçuklu Veziri Nizâmü’l-Mülk’ün Eseri Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi”, Journal of Turkology, Cilt: 12, ss. 231-256.
• KAFESOĞLU, İbrahim (2019). Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
• KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (2019). “Nizâmülmülk Döneminde Kültür ve Edebiyat”, Editörler: M. Kazım Arıcan, M. Enes Kala, Mehmet Tuğrul, Bilge Vezir Nizamülmük. Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları: 402, ss. 389-398.
• KUCUR, Sadi Süleyman (2019). “Kültür ve Medeniyet”, Editör: Gülay Öğün Bezer. Büyük Selçuklu Tarihi, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2357, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1354, ss. 194-213.
• LEVEND, Agah Sırrı (1962). “Siyaset-nameler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. Cilt: 10, ss. 167-194.
• MENEKŞE, Ömer (2005). “İslam Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı: Mâverdi ve Nizâmülmülk Örneği”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt: 5, ss. 193-211.
• MERÇİL, Erdoğan (2013). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti., İstanbul.
• NİZAMÜ’L-MÜLK (2018). Siyasetname, Çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• NİZAMÜLMÜLK (2021). Siyasetname, Çev. Mehmet Kanar, Say Yayınları, İstanbul.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim (2007). “Nizâmülmülk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 33, ss. 194-196.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2018). Selçuklular: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), Türk Diyanet Vakfı Yayınları. Yayın No: 653. Ankara.
• ROB, Hâni Ebû (2019). “Vezir Nizamülmülk’ün Selçuklu İlmi Hayatındaki Rolü”, Editörler: M. Kazım Arıcan, M. Enes Kala, Mehmet Tuğrul. Bilge Vezir Nizamülmük, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları: 402, ss. 289-315.
• SEVİM, Ali ve Erdoğan Merçil (1995). Selçuklu Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• ŞİMŞİR, Mehmet (2019). “Nizamülmülk’ü Devlet Yönetiminde Başarılı Kılan Temel Özellikleri”, Editörler: M. Kazım Arıcan, M. Enes Kala, Mehmet Tuğrul, Bilge Vezir Nizamülmülk, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları: 402, ss. 67-84.
• TAZİ, Aicha (2019). “Şi’i-Bâtınî Nüfuzunun ‘Devlete Sızması’ Tehlikesi ve Siyâsetnâme’den Hareketle Devletin Buna Karşı Harekete Geçmesi”, Editörler: M. Kazım Arıcan, M. Enes Kala, Mehmet Tuğrul, Bilge Vezir Nizamülmük. Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları: 402, ss. 280-287.
• TUNÇ, Ahmet ve Merve Çarkıt (2019). “Nizamülmülk’ün Türk-İslam Yönetim Geleneğine Yaptığı Katkılar”, Management and Political Sciences Review, Cilt: 2, Sayı: 2, ss. 29-51.
• TURAN, Osman (2019). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul.
• UĞUR, Ahmet (2001). Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• YAVARİ, Neguin (1992). Nizam al-Mulk Remembered: A Study in Historical Representation, Columbia University.