Stray Dogs in Ottoman Law and Practice

Yıl 2024, Sayı: 20, 47 - 80, 19.08.2024

Mehmet Aykanat

Öz

OSMANLI HUKUKUNDA VE UYGULAMASINDA SOKAK KÖPEKLERİ

Öz

Bir süredir Türkiye gündemini meşgul eden sokak köpekleri, Osmanlı Devleti’nde de şehir hayatının bir parçası olmuşlardır. Sokak köpekleri salgın hastalıkları artırmaları, kirliliğe sebep olmaları, güvenliği ihlal etmeleri gibi sebeplerle ve modernleşme etkisiyle sorun olarak görülmüşlerdir. Sokak köpeklerinin Osmanlı kamuoyunu meşgul etmesi modernleşme dönemi ile başlamış, II. Meşrutiyet yıllarında zirveye ulaşmıştır. Farklı şehirler incelenmekle birlikte İstanbul odak noktası olmuştur. Meselenin çözümü için öneriler geliştirilmiş, hukuki düzenlemeler yapılmış, sürgün ve itlaf uygulamalarına başvurulmuştur. Bu makale Osmanlı Devleti’nde sokak köpekleri sorununun ortaya çıkışını, konuya ilişkin hukuki düzenlemeleri ve uygulamaları içermektedir. Farklı alanlarda çalışılmış sokak köpekleri konusunun Osmanlı hukuku açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Özellikle sürgün ve itlaf uygulamaları ile bunların hukuki dayanakları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

sokak köpekleri, kelb, kuduz, daülkelb, Osmanlı hukuku

Kaynakça

• 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu, Resmi Gazete, S. 25509, 01.07.2004.
• Abdullah Cevdet (1909). İstanbul’da Köpekler, Matbaa-i İctihad, Mısır.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (2018). Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (2011). İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• AKKOYUNLU, Sencer Abdullah (2022). “Mahalli İdarelerin Sokak Köpeklerinin Verebileceği Zararlar ile İlgili Yükümlülükleri ve Bu Yükümlülüklerin Mahalli İdareler Arasındaki İlişkiler Bakımından Değerlendirilmesi”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 46, s. 3-63.
• Ali Nazima ve Reşad Faik (1319). Mükemmel Osmanlı Lugatı, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul.
• ALP, Münevver (1964). “Eski İstanbul’da Sokak Köpekleri”, Türk Folklor Araştırmaları, Yıl 16, c. 9, S. 182, s. 3530.
• AYDIN, Melikşah (2022). “Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Hayvan Sahibinin Sorumluluğu”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. 13, S. 2, s. 420-432.
• BARDAKÇI, Murat (1998). “Tarihimizin İki Büyük Köpek Soykırımı”, Hürriyet Gazetesi, https://www.hurriyet.com.tr/tarihimizin-iki-buyuk-kopek-soykirimi-39015990, 26 Nisan.
• BARDAKOĞLU, Ali (2002). “Köpek”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 26, s. 251-252.
• Besim Ömer (1315). Nevsal-i Afiyet, c. 1, Alem Matbaası, İstanbul.
• BUHARİ, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (1981). Sahih, İstanbul.
• Ceride-i Baytariye ve Ziraiye 4, S. 39, s. 612, 23.10.1903.
• ÇAVUŞ, Remzi (2017). “II. Abdülhamid Döneminde Daülkelb (Köpek Hastalığı-Kuduz) Tedavihanesi”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 2, S. 1, s. 46-61.
• DE AMICIS, Edmondo (1993). İstanbul (1874), Çev. Beynun Akyavaş, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• DEMİRCİ, İslam (2019). “Saçaklızade Mehmed Efendi’nin (Ö. 1145/1732) Risale fi İbahati Katli’l-Kilabi’l-Muzırra Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, S. 10, s. 217-240.
• DEMİREL, Harun Reşit (2014). “Köpek ve Diğer Bazı Hayvanların Öldürülmesine Cevaz Veren Hadislerin Değerlendirilmesi”, Mütefekkir, Yıl 1, S. 1, s. 67-102.
• Demiryollarının Usul-ı Zabıtasına Dair Nizamname, Düstur, 1-2, s. 340, 11.06.1867.
• Dersaadet Devair-i Belediye Heyet-i Tıbbiyesinin Vezaifine Dair Talimat.
• DESNONSAN, A. S. (1308/1891). Aile Tabibi, Çev. İ. Edhem Murad, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (1990). Lugat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• Doktor Sipahioğlu (1926). “Kuduz Hastalığı Hakkında”, İctihad, c. 22, S. 215, 1 Kasım 1926, s. 4148-4152.
• Ebussuud Efendi (2013). Ma’ruzat, Haz. Pehlul Düzenli, Klasik Yayınları, İstanbul.
• Edhem Pertev Paşa (1283). “Av’ave”, Mecmua-i Fünun, c. 4, S. 42, s. 229-240.
• EKİNCİ, Ekrem Buğra (2019). https://ekrembugraekinci.com/question/?ID=20698, (ET: 22.02.2024).
• EKİNCİ, Ekrem Buğra (2018). “Köpeklerin Ahı”, https://ekrembugraekinci.com/article/?ID=939, (ET: 22.02.2024).
• Emraz-ı Sariye ve İstilaiye Nizamnamesi, Düstur, 2-6, s. 585, 13.04.1914.
• ERGİN, Osman Nuri (1995). Mecelle-i Umur-ı Belediyye, İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Fetavayı Hindiyye (1988). Haz. Mustafa Efe, Akçay Yayınları, Ankara.
• Feyzullah Efendi (2009). Fetava-yı Feyziyye, Haz. Süleyman Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul.
• GÜNDOĞDU, Cihangir (2003). “İstanbul Himaye-i Hayvanat Cemiyeti, 1912: Doksan Yıl Önce İstanbullu Hayvanseverler”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 116, s. 10-17.
• GÜNDOĞDU, Cihangir (2018). “The State and The Stray Dogs in Late Ottoman Istanbul: From Unruly Subjects to Servile Friends”, Middle Eastern Studies, c. 54, S. 4, s. 555-574.
• GÜNDOĞDU, Cihangir (2023). “Dogs Feared and Dogs Loved: Human-Dog Relations in the Late Ottoman Empire”, Society & Animals, S. 31, s. 25-46.
• HALEBİ, İbrahim (1978). İzahlı Mülteka’l Ebhur Tercümesi, Elif Ofset, İstanbul.
• Haliç Vapurları Şirket-i Nakliyat ve Usul-i Zabıta Nizamnamesi, Düstur, 2-5, s. 425, 17.05.1913.
• HANTAL, Selahattin (2022). Hayırseverlikten Hayırsızada’ya: Son Dönem Osmanlı İstanbul’unda Köpekler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• HATİPOĞLU, Mehmet (2022). “Sahipsiz Sokak Köpeklerinin Vermiş Olduğu Zararlar Bağlamında İdarenin Kusur Sorumluluğu”, Legal Hukuk Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 240, s. 4683-4722.
• HÜLAGÜ, Metin (2021). İstanbul Sokak Köpekleri ve İttihatçı İdare, Ayasofya Yayınları, İstanbul. (Hülagü, 2021a)
• HÜLAGÜ, Metin (2021). İstanbul Sokak Köpekleri ve Osmanlı Padişahları, Ayasofya Yayınları, İstanbul. (Hülagü, 2021b)
• IŞIK, Kübar (2022). Modernleşmenin Mantığı: Geç Osmanlı Döneminde Kamu Sağlığı, Kuduzla Mücadele ve Sokak Köpekleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Iğdır Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Iğdır.
• IŞIN, Ekrem ve Gülru Tanman (2016) Dört Ayaklı Belediye, İstanbul’un Sokak Köpekleri, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• İBN ABİDİN (1983). Reddü’l Muhtar ale’d Dürrü’l Muhtar, Çev. Ahmed Davudoğlu, Mazhar Taşkesenlioğlu, Mehmet Savaş, Şamil Yayınları.
• İBN RÜŞD (1991). Bidayetü’l Müctehid ve Nihayetü’l Muktesid, Çev. Ahmed Meylani, Beyan Yayınları, İstanbul.
• İbrahim Şinasi (1864). “İstanbul Sokaklarının Tenvir ve Tathiri”, Tasvir-i Efkar, S. 192, s. 1-3, 04.06.1864.
• KASANİ, Alaeddin Ebi Bekr b. Mesud (1986). Bedaiu’s Sanai’ fi Tertibi’ş Şerai’, Darü’l Kütübi’l İlmiye, Beyrut.
• KASBAR, Ahmed Naci (1894). “Daü’l Kelb”, Maarif, c. 6, S. 133, s. 39-41.
• KESKİN, Yusuf Ziya (2019). “Hz. Peygamber Köpeklerin Öldürülmesini Emretmiş Midir?”, İçinde Siyer Yıllığı II, Ed. Şaban Öz, Endülüs Yayınları, İstanbul, s. 107-113.
• KIRIŞIK, Fatih ve Kübra Öztürk (2021). “Şiddet Haberlerinden Hayvan Haklarına, Sahipsiz Köpek Sorunu”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 69, s. 360-388.
• KOŞUM, Adnan (2018). İslam Hukukunda Hayvan Hakları, DİB Yayınları, 1. Baskı, Ankara.
• KOŞUM, Adnan (2015). “İslam Hukukunda Hayvanların Yaşama Hakları Bağlamında Köpeklerin Öldürülmeleri Sorunu”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 26, s. 299-309.
• KUZUCU, Kemalettin (2023). “Tanıklarının Kaleminden İstanbul’un Sokak Köpekleri” içinde Altay Toplulukları Hayvan ve Hayvancılık, Ed. İlhan Şahin vdi, Türk Dünyası Belediyeler Birliği, İstanbul.
• Mehmed Asaf (1893). “Talim-i Kilab-ı Harb”, Sabah, S. 1347, s. 4, 18.05.1893.
• Mehmed Cevdet (1906). “İngiltere’de Köpekler”, Tercüman-ı Hakikat, S. 9142, s. 4, 19.09.1906.
• Mehmed Tahir (1326/1911). “Terceme-i Ahval”, Sırat-ı Müstakim, S. 131, s. 8, 09.03.1911.
• MELİKOĞLU, Berfin (2009). Türkiye’de Kurulan İlk Hayvanları Koruma Derneğinin Tarihsel Gelişimi, Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, S. 80.
• MENEKŞE, Metin (2022). “Osmanlı Medeniyetinde Hayvan Sevgisinin Mesleğe Dönüşümü: Mancacılık”, SDÜFEF Sosyal Bilimler Dergisi, S. 55, s. 84-101.
• MINTZURİ, Hagop. (2002). İstanbul Anıları 1897-1940, 4. Baskı, Çev. S. Kuyumcuyan, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Muallim Naci (1322/1904). Lugat-ı Naci, Neşreden Faik, İstanbul.
• Mustafa Refik (1890). “Köpekteki Zeka”, Tercüman-ı Hakikat, S. 3537, s. 6, 21.03.1890.
• Mustafa Safvet (1910). “İstanbul Köpekleri Hakkında”, Beyanülhak, c. 3, S. 72, 9 Ağustos 1910, s. 1412-1413.
• Müstakimzade Süleyman Sadeddin bin Emin-Allah (ty). Risale fi Ahvali’l-Kilab, Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 37 Hk 1088/11.
• Osman Tevfik (1896). “Daü’l Kelb Telhikatı”, Mütalaa, c. 1, s. 8, s. 2-3.
• ÖZDEMİR, Ömer Ali (2022). Köpek Öldürme ile İlgili Hadis Rivayetlerinin Tahlili ve Değerlendirilmesi, Umde Dini Tetkikler Dergisi, c. 5, S. 2, s. 262-279.
• ÖZGÜN, Cihan (2017). “Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Bir İlletle Yüzleşmek: Devletin Resmi Tutumu Bağlamında Daü’l-Kelb (Kuduz Hastalığı)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. 32, S. 2, s. 491-529.
• PARDOE, Julia (2017). Sultanlar Şehri İstanbul, 3. Baskı, Çev. M. B. Büyükkal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Sabah, “Musahebe”, S. 6289, 07.04.1907.
• Sabah, “Talim-i Kilab-ı Harb”, S. 1347, s. 4, 18.05.1893.
• Saçaklızade Muhammed b. Ebi Bekr el-Maraşi (1873). Risale fi İtlafi’l-Kilabi’l-Mudirra, Afyon Gedik Ahmet Paşa Kütüphanesi, 03 Gedik 17677/11.
• Saçaklızade Muhammed b. Ebi Bekr el-Maraşi (1887). Köpekler, Çev. Mahrukizade Cafer, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul.
• Safvet Suad (1902). “Kuduz İlleti ve Tedavisi”, Servet-i Fünun, c. 24, S. 600, s. 26-28.
• SÜMER, Mehmet (2021). “Osmanlı Modernleşmesini Hayvanlar Üzerinden Okumak: Abdullah Cevdet’in İstanbul’da Köpekler Risalesi”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, c. 5, S. 4, s. 2628-2652.
• Şemseddin Sami (1318/1901). Kamus-ı Türki, Neşreden Abdullah Cevdet, İstanbul. TAHİRÜ’L-MEVLEVİ (1914). “Sahipsiz Köpekler”, Sebilü’r-Reşad, c. 12, S. 290, 20 Mart 1330, s. 69-70.
• TAHTAVİ, Şeyh Ahmed b. İsmail Hanefi (1231/1816). Tercümetü’l Tahtavi Ala Dirri’l Muhtar li’l Haskefi, Buharizade ed-Dac M. Salih Matbaası, İstanbul.
• Tanin, Garb Portresi, S. 995-19, s. 4, 09.06.1911.
• Tebhirhane ve Usul-i Tebhirat Hakkında Nizamname.
• TEKİN, Zeki (1994). “Deri”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 9, s. 176-178.
• Tercüman-ı Hakikat, İtlaf-ı Kelb-i Akur, S. 3242, s. 2, 02.04.1889.
• TİMUR, Taner (2000). Sürüden Ayrılanlar, 1. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara.
• TOPUZLU, Cemil (2002). İstibdat Meşrutiyet Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım, Topuzlu Yayınları, İstanbul.
• Vehbizade Mehmed Rüşdü (1309). “Köpeklerin Hücumunun Defi”, Maarif, c. 5, S. 112, s. 127.
• Vilâyât Belediye Kanunu, Düstur, 1-4, s. 570, 05.10.1877.
• WALSH, Robert (2021). İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u, Çev. Z. Rona, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Yenişehirli Abdullah Efendi (2011). Behcetü’l-Fetava, Haz. Süleyman Kaya vdi, Klasik Yayınları, İstanbul.
• YERGANYAN, Diran (1326). Kanun-ı Ceza Dersleri, Becidyan Matbaası, İstanbul.
• YÜCEL, Ekrem (2014). “Köpekle İlgili Rivayetlere Genel Bakış”, Turkish Studies Language and Literature, c. 9/5, s. 2141-2163.
• Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanun-ı Muvakkati, Düstur, 2-6, s. 116, 17.12.1913.
• Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatı, Düstur, 2-6, s. 116, 17.12.1913.
• DEVLET ARŞİVLERİ BAŞKANLIĞI OSMANLI ARŞİVİ BELGELERİ BOA, BEO, 2242-168090, 10.10.1321/1903.
• BOA, C.SH, 26-1255, 21.12.1254/1839.
• BOA, DH. MKT, 16-46, 05.10.1310/1893.
• BOA, DH. MKT, 1681-55, 18.04.1307/1889.
• BOA, DH. MKT, 2375-51-0, 20.03.1318/1900.
• BOA, DH.EUM.KLU, 12-54, 07.07.1335/1917.
• BOA, DH.MB.HPS, 157-71, 29.12.1334/1916.
• BOA, DH.MKT, 2456-39, 11.11.1318/1901.
• BOA, DH.MUİ, 97-8, 27 Ca 1328/1910.
• BOA, DH.UMVM, 79-33, 29.12.1333/1915.
• BOA, DH.UMVM, 95-48, 24.12.1333/1915.
• BOA, DH.UMVM, 96-38, 08.11.1340/1922.
• BOA, HR.TO, 540-52, 19.07.1910.
• BOA, HR.TO, 540-65, 10.08.1910.
• BOA, İ.DH, 1150-89647-0, 26.12.1306/1889.
• BOA, ŞD, 2391-19, 29.06.1286/1869.
• BOA, Y. MTV, 255-127, 16.11.1321/1904.
• BOA, Y.A.HUS, 231-42, 18.04.1307/1889.
• BOA, Y.PRK.BŞK, 74-49-0, 04.03.1323/1905.
• BOA, Y.PRK.EŞA, 4-51-0, 19.01.1302/1884.
• BOA, YB.021, 108-17-0, R.16.01.1320/1904.
• BOA, YB.021, 69-38, R.7.10.1290/1874.
• BOA, YB.021, 75-282-0, R.01.06.1297/1881.
• BOA, YB.021, 83-153-0, R.30.11.1303/1888.
• BOA, ZB, 316-138, R.26.04.1316/1900.
• BOA, ZB, 41-23, R.09.12.1323/1908.
• BOA. DH. MKT, 59-44, 28.12.1310/1893.