The Ottoman Tradition Of Tahāfut In The Context Of Religion- Phiosophy Discussions -Musa Kazım Efendi Example-

Yıl 2022, , 33 - 56, 30.06.2022

Osman Demirci

https://doi.org/10.17120/omuifd.1092312

Öz

In this article, the importance of Musa Kazım Efendi, one of the last period Ottoman scholars, will be discussed with reference to the tradition of Tahāfut which is turned into a religion-philosophy debate and is identified with Ghazali’s work called Tahāfut al-Falāsifa written to criticize Islamic philosophers.In this context, the course of the religion-philosophy debates in the Islamic world will be briefly discussed, the developments that paved the way for the Tahāfut discussions will be mentioned, the mutual criticisms of Ghazali and Ibn Rushd will be included, and the basic perspectives of the authors of the Tahāfut in the Ottoman period, including Musa Kazım Efendi, will be examined.Mûsâ Kazım Efendi, who was a sheikh al-Islam in the last period of the Ottoman Empire, when the debates on religion-science and religion-mind were intense, defends Ibn Rushd against Ghazali by radically separating from other theologians writing works in the tradition of Tahāfut and tries to reveal that there is no religion-science, religion-mind conflict although he is a theologian. Musa Kazım Efendi's centralization of Ibn Rushd in the tradition of Tahafut is quite interesting in terms of timing when we consider that Renan, a positivist thinker who claims that Islam is an obstacle to development as a religion, is also an Averroism expert. At a time when there was a renewed interest in Ibn Rushd, Musa Kazım Efendi would strongly try to justify the legitimacy of philosophy in the person of Ibn Rushd and at the same time would agree with most of Ibn Rushd's rather harsh criticisms of Ghazali.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Philosophy, Tradition of Tahāfut, Ottoman, Musa Kazım Efendi

Din - Felsefe Tartışmaları Bağlamında Osmanlı Tehâfüt Geleneği -Mûsâ Kâzım Efendi Örneği-

Öz

Bu makalede Gazzâlî’nin İslâm filozoflarını eleştirmek amacıyla yazdığı Tehâfütü’l-felâsife adlı eserinin ismiyle özdeşleşen ve bir din-felsefe tartışmasına dönüşen Tehâfüt geleneği içinde son dönem Osmanlı âlimlerinden Mûsâ Kâzım Efendi’nin yeri incelenecektir. Bu çerçevede din-felsefe tartışmalarının İslâm dünyasındaki seyri kısaca ele alınarak Tehâfüt tartışmalarına zemin hazırlayan gelişmelere değinilecek, Gazzâlî ve İbn Rüşd’ün karşılıklı eleştirilerine yer verilecek ve Mûsâ Kâzım Efendi’nin de dâhil olduğu Osmanlı dönemindeki Tehâfüt yazarlarının bu tartışmada temel bakış açıları irdelenecektir. Din-bilim, din-akıl tartışmalarının yoğunlaştığı Osmanlı’nın son döneminde şeyhülislâmlık yapan Mûsâ Kâzım Efendi, bir kelâmcı olmasına rağmen Tehâfüt geleneğinde eser veren diğer kelâmcılardan radikal bir şekilde ayrılarak İbn Rüşd’ü Gazzâlî’ye karşı savunacak ve bu tartışma üzerinden İslâm’da din-bilim, din-akıl çatışmasının olmadığını göstermeye çalışacaktır. Mûsâ Kâzım Efendi, Tehâfüt geleneğinde İbn Rüşd’ü merkeze alması, İslâm’ın bir din olarak gelişmeye engel olduğunu ileri süren pozitivist düşünür Renan’ın aynı zamanda bir İbn Rüşd uzmanı olduğunu düşündüğümüzde zamanlama açısından da oldukça ilginçtir. İbn Rüşd’e tekrar yoğun bir ilginin başladığı bir dönemde Mûsâ Kâzım Efendi güçlü bir şekilde İbn Rüşd’ün şahsında felsefenin meşruiyetini temellendirmeye çalışacak ve aynı zamanda İbn Rüşd’ün Gazzâlî’ye yönelik oldukça sert eleştirilerinin çoğuna da katılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Felsefe, Tehâfüt Geleneği, Osmanlı, Mûsâ Kâzım Efendi

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “Gazzâlî’nin Nedensellik Teorisi”. çev. Yaşar Türkben. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 2/1 (Bahar 2009), 115-141.
• Alâaddin Ali Tûsî, Kitâbu’z-Zuhr, çev. Recep Duran. Ankara: Hece Yayınları, 2013.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. İstanbul: Milli Gazete Yayınları, 1981.
• Altınsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Arıkan, Atilla. “Bir Meşşâî Filozofun Gazzâlî Algısı: İbn Rüşd’ün Gözüyle Gazzâlî”. 900. Vefat Yılında İmâm Gazzâlî Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. İstanbul: M.Ü İlahiyat Vakfı Yayınları, 2012.
• Arslan, Ahmet. Haşiye Ala’t-Tehâfüt Tahlili. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılar’da Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/489-505. İstanbul: İSAM Yayınları, 1996.
• Deniz, Gürbüz. “Gazâlî’yi Anlamanın Usûlü”, Vefatının 900. Yılı Anısına Büyük Mütefekkir Gazâlî. Ankara: DİB. Yayınları, 2013. 17-43.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Gazâlî Üç Meselesinde İbn-i Sînâ’ya Karşı Ne Kadar Tutarlıdır”. Eş-Şeyhu’r-Reis İbn-i Sînâ, Ankara: DİB. Yayınları, 2015, 151-187.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Osmanlı’da Kelâm-Felsefe İlişkisi ve Tehâfüt Geleneği”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 14/ 28, (2016), 273-326.
• Ferruh, Ömer A. “İhvân-ı Safa”, çev. İlhan Kutluer. ed. M. M. Şerif – Mustafa Armağan. İslâm Düşüncesi Tarihi, 1/327-349. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Filibeli Ahmed Hilmi. Huzuru Aklü Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalaleti. haz. Sadık Albayrak. Tercüman 1001 Temel Eser, (yy), 1974.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Kelâm ve Halk İlcâmu’l-Avâm an İlmi’l-kelâm el-Kânûnu’l-külli fi’t-Te’vil, nşr. Mahmut Kaya - Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, Birinci Basım, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felasife-Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya Hüseyin Sağıroğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Makâsıdü’l-Felâsife, nşr. Süleyman Dünya, Kahire: 1961.
• Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. çev. İbrahim Halil Üçer - Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Hilav, Selahattin. Diyalektik Düşüncenin Tarihi, İstanbul: YKY, 3. Basım, 2018.
• İbn Rüşd, el-Kurtubî el-Endelüsî. Felsefe-Din İlişkileri Faslu’l-Makâl El-Keşf An Minhâci’l-Edille, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul, Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2004.
• İbn Rüşd, el-Kurtubî el-Endelüsî. Tehâfütü Tehâfüti’l-felâsife, thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İkbal, Muhammed. İslâm Felsefesine Bir Katkı İran’da Metafizik İlimlerin Tekâmülü. çev. Cevdet Nazlı. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2017.
• Karlığa, Bekir. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/ 530-534. İstanbul: İSAM Yayınları, 1996, Kaya, Mahmut. İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. Hâşiye Alâ Tehâfüt. çev. Ahmet Arslan, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Hermes”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/228-233. İstanbul: İSAM Yayınları, 1998.
• Koca, Ferhat. Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı Ve Fetvaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Louis. Gardet. – Georges, Anawati. İslâm Teolojisine Giriş Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları 2017.
• Mûsâ Kâzım Efendi, Külliyât-ı Şeyhülislâm Mûsâ Kâzım Efendi. Dinî İctimaî Makaleler. Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336.
• Özervarlı, Said. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/505-511.İstanbul: İSAM Yayınları, 1996.
• Renan, Ernest. İbn Rüşd ve İbn Rüşdçülük Tarihsel Deneme. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslâm Felsefesi. İstanbul: Ülken Yayınları, 5. Basım, 1998.
• Watt, W. Montgomary. İslâmi Hareketler ve Modernlik. çev. Turan Koç. İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “A’lâmü’n-Nübüvve”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/ 337-338. Ankara: İSAM Yayınları, 1989.
• Taşköprîzâde, Ahmed Efendi. eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. nşr. Ahmed Suphi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985.