Ehl-i Hadisin Düşüncelerini Yansıtması Açısından İbn Ebi'd-Dünyâ'nın Kitâbü'l-Menâmât Adlı Eseri

Yıl 2023, , 601 - 626, 31.12.2023

Erol Aydın

https://doi.org/10.17120/omuifd.1351171

Öz

Rüyalar subjektif veriler sunduğu için İslamî bir hükümde delil niteliği taşımazlar. Bununla birlikte rüyalar, yaşanılan toplumun inancı, düşünme biçimi, tartışma konuları, beklentileri gibi unsurları yansıtabilme özelliklerinden dolayı araştırmacılara kıymetli veriler sunabilirler. İbn Ebi’d-Dünyâ’nın Kitâbü’l-Menâmât adlı eserine bu açıdan yaklaşıldığında müellifin mensubu olduğu ilmî geleneğin düşünce yapısı hakkında fikirler veren çok sayıda rüyanın kaydedildiği görülür. Eserde rüyaların zikredilmeye değer bulunarak senedli rivayet edilmesi, söz konusu malzemenin nesilden nesile ilim meclislerinde müzakere edilerek ve ilmî tenkit süzgecinden geçirilerek günümüze intikal ettiğini, dolayısıyla ehl-i hadisin fikriyatıyla uyumlu mesajlar içerdiğini söyleme imkanını bizlere verir. Bu araştırmada eserdeki rüyaların bu özelliğine istinâden rüya içerikli rivayetlere yansıyan ehl-i hadisin düşüncelerini ortaya koymak ve değerlendirmek amaçlanmaktadır. Ayrıca bu araştırma sayesinde, eseri sadece bir zühd ve ahlak kitabı olarak gören yaklaşımın yanlışlığının görüleceği ve rüya muhtevalı eserlerin yansıttıkları düşünceler açısından kıymetlerinin daha da belirginleşeceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Ebi’d-Dünyâ, Ehl-i hadis, Rüya, Kitâbü’l-menâmât

Ibn Abī al-Dunyā’s Kitāb al-Manāmāt in Terms of Reflecting the Ideas of Ahl al-Ḥadīth

Öz

Dreams are not considered as evidence in İslamic decision making since they are subjective but they can be valuable inputs for researchers due to their ability to reflect beliefs, norms, way of thinking, arguments and expectations of a certain society. In this way, Ibn Abī al-Dunyā’s Kitāb al-Manāmāt includes many dreams giving ideas about the mentality of the author’s scientific tradition. The fact that dreams are narrated with documents in this book gives us the opportunity to conclude that those dreams passed through the filters of scholars in scientific assemblies from generation to generation and its messages are compatible with the ideas of ahl al-ḥadīth. This research aims at revealing and evaluating the thoughts of ahl al- ḥadīth reflected in the narrations on dreams of Kitāb al-Manāmāt. Moreover, this research might show that labeling Kitāb al-Manāmāt as just a morality and piety paper isn’t true and such books can be more valuable in reflecting thoughts of certain scholars.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ibn Abī al-Dunyā, Ahl al-Ḥadīth, Dream, Kitāb al-Manāmāt

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitabü’s-Sünne. thk. Saîd b. Sâlih el-Kahtânî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel. er-Redd alâ Cehmiyye ve’z-Zenâdıka. thk. Sabri b. Selâme Şâhîn. Riyad: Dâru’s-Sebât li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1. Basım, 1424/2003.
• Ahmed b. Hanbel. Usûlü’s-sünne. Suudi Arabistan: Dâru’l-Menâr, 1411/1990.
• Atar, Fahrettin. “Arîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Atar, Fahrettin. “Teşehhüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bardakoğlu, Ali. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Belâzurî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr ve Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1417/1996.
• Belâzurî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-Buldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-İslâmiyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• Ebû Mûsâ el-Medînî, Muhammed b. Ömer. “Zikru İbni Ebi’d-Dünyâ vemâ vakaa âliyen min hadisih”. Mecmuatu eczâîn hadisiyye. Cidde, Beyrut: Dâru’l-Harrâz, Dâru İbn Hazm, 1422/2001.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah b. İshâk el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1394/1974.
• Ebû Talib el-Mekki, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Harisî. Kûtü’l-kulûb fî muameleti’l-mahbûb ve vasfu tarîki’l-mürid ila makami’t-tevhid. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. Müsnedu Ebi Ya’la. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Harâc. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d ve Sa‘d Hasen Muhammed. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Erman, Uğur. “Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Re’y Arasında Yaşanan Polemiklerin Cerh ve Ta’dîl İlmine, Dönemin Te’lîfâtına ve Sosyal/Beşerî İlişkilere Yansıması (Hicrî III. Asır)”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 9/18 (2017), 990-1010.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 24 Eylül 2023. http://sozluk.gov.tr
• Gürler, Kadir. Ehl-i Hadisin Düşünce Yapısı. Bursa: Emin Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Hâkim, Muhammed b. Abdullah en-Nisâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halef, Necm Abdurrahman. “Dirâse”. Kitâbü’s-samt ve âdâbü’l-lisân. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1406/1986.
• Harkûşî, Ebû Sa‘d Abdülmelik b. Muhammed. Şerefü’l-Mustafâ. 6 Cilt. Mekke: Dâru’l-Beşâîr, 1424/2003.
• Hartmann, Ernest. The Nature and Functions of Dreaming. New York: Oxford University Press, 2011.
• Hatîb, Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Bağdâdî. Şerefu ashâbi’l-hadîs. thk. Mehmet Sait Hatiboğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
• Hatîb, Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İbn Ebü’d-Dünyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud ve Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekr Ahmed. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Salâh b. Fethî Hilâl. 4 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-Hadîse li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1. Basım, 1427/2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1409/1989.
• İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Ferec ba’de’ş-şidde. Mısır: Dâru’r-Reyyân li’t-Türâs, 1988.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Menâmât. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1. Basım, 1413/1993.
• İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed b Habib el-Bağdadi. Esmâu’l-muğtâlîn mine’l-eşrâf fi’l-câhiliyyeti ve’l-islâm. thk. Seyyid Kisrevî Hasen. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Halep: Dâru’r-Reşîd, 1. Basım, 1406/1986.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. Muhibbuddin el-Hâtib. 12 Cilt. Haydarabad: Dâru’l-Maarifi’n-Nizâmiyye, 1325/1907.
• İbn Kayyim, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. er-Rûh fi’l-kelâm ʿalâ ervâhi’l-emvât ve’l-ahyâ bi’d-delâîl mine’l-kitâb ve’s-sünne. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395/1975.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vilü muhtelifi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1435/2014.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Receb Hanbelî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ahmed. Ehvalü’l-kubûr ve ahvâlu ehlihâ ile’n-nüşûr. thk. Âtıf Sâbir Şâhîn. Mansûre: Dâru’l-Ğaddi’l-Cedîd, 1426/2005.
• İbn Receb Hanbelî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Humâm Abdurrahîm Sa‘îd. 2 Cilt. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1987.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1. Basım, 1421/2001.
• İbn Şâhîn, Ebu Hafs Ömer b. Ahmed. Şerhu mezâhibi ehlî’s-sünne ve ma‘rifetu şerâiî’d-dîn ve’t-temessük bi’s-sünen. thk. Âdil b. Muhammed. Müessesetu Kurtuba, 1. Basım, 1415/1995.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe. Târîhu’l-Medîneti’l-münevvere. thk. Fehim Muhammed Şeltut. 4 Cilt. Cidde, 1973.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk.
• Muhammed Abdülkâdir Ata ve Mustafa Abdülkâdir Ata. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1415/1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Sıfatü’s-safve. thk. Ahmed b. Ali. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• İbnü’l-Meğâzilî, Ali b. Muhammed el-Vasıtî. Menâkibu emîri’l-mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib. thk. Türkî b. Abdullah el-Vadı‘î. San‘â: Dâru’l-Âsâr, 1. Basım, 1424/2003.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim en-Nisaburî. el-Evsat mine’s-sünen ve’l-icma’ ve’l-ihtilaf. 15 Cilt. Feyyum: Dâru’l-Felâh, 2010.
• İbn Kayyim, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye. er-Rûh fi’l-kelâm ʿalâ ervâhi’l-emvât ve’l-ahyâ bi’d-delâîl mine’l-kitâb ve’s-sünne. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395/1975.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Karadaş, Cağfer. “Rüyanın Mâhiyeti Bilgi ve Hüküm Değeri”. Diyanet İlmi Dergi 53/1 (2017), 43-62.
• Karaman vd., Hayreddin. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2. Basım, 2007.
• Kinberg, Leah. “Introduction”. Morality in The Guise of Dreams: A Critical Edition of Kitab Al-Manam with Introduction. Leiden: E.J. Brill, 1994.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasan b. Mansur et-Taberî. Şerhu Usuli i’tikadi Ehli’s-sünne ve’l-cema‘a. thk. Ahmed b. Sa’d b. Hamdân el-Gâmidî. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, ts.
• Mizzî, Cemâluddin Yusuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fi esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Mukaddemî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. et-Târîh ve esmâu’l-muhaddisîn ve künâhum. thk. Muhammed b. İbrahim el-Leheydân. Karaçi: Dâru’l-Kitâb ve’s-Sünne, 1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1412/1991.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. el-Mücteba min’es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
• Özkan, Halit. “Bir Muhaddis-Sûfinin Rüyaları: İbn Ebî Cemre ve el-Merâi’l-Hisan’ı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2011), 33-58.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osman. Kitâbü’s-Sünen. thk. Habiburrahman el-A’zamî. 2 Cilt. Bombay: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1403/1982.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Ebu Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman. Fethu’l-muğîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî. thk. Ali Hüseyn Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1424/2003.
• Selâme, Muhammed Halef. Takrîbu Kitâbi’t-Tevazû ve’l-humûl li İbn Ebi’d-Dünyâ. DOC. Mektebetü Nur, 2019. https://www.noor-book.com/jgbw0e
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1382/1962.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: er-Risaletü’l-Alemiyye, 1434/2013.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Şerhu’s-sudûr bi şerhi hâli’l-mevtâ ve’l-kubûr. thk. Abdülmecîd Ta‘me el-Halebî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1996.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1994.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• Tartı, Nevzat. “Rüya Kültürü ve Hadisçi Karizması”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 6/3 (2006), 9-40.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Mısır: Şeriketü ve Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, 1395/1975.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr. ed-Duafâu’l-kebîr. thk. Abdülmu‘ti Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Yıldırım, Enbiya. “Beyhakî ve Hadis Rivayetinde Rüyaya Verdiği Değer”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2001), 169-190.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut vd. 27 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezkiratü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1988.