Teolojik Dil ve Anlamın Gerilimi: Eş‘arîlikte Tanrısal Aşkınlıkla Dilin Sınırları Arasında Bir Arayış

Yıl 2025, Sayı: 59, 601 - 616, 29.12.2025

Enes Er

https://doi.org/10.17120/omuifd.1753843

Öz

Tanrısal aşkınlık ile insan dilinin sınırlı yapısı arasındaki gerilim, modern felsefi tartışmalarda olduğu gibi klasik İslam düşüncesi bağlamında da incelenebilir. Eş‘arîlik, Tanrı’nın mutlak birliğini korumakla birlikte O’nu anlama çabasını belirli ilkeler çerçevesinde mümkün kılan bir yaklaşım geliştirmiştir. Bu çerçevede makalede önce teolojik dilin ontolojik sorunu ele alınmış, aşkın olanı beşerî kavramlarla ifade etmenin doğurduğu paradoks tartışılmıştır. Ardından, yalnızca naslarda yer alan isim ve sıfatların kullanılmasını, mahiyet tartışmalarından kaçınılmasını öngören tevkîfîlik ilkesi analiz edilmiştir. Bu ilke, anlamı koruma ve antropomorfizm tehlikesini önleme işlevi taşır. Daha sonra, zât–sıfat ilişkisi “ne ayn ne gayr” formülü üzerinden incelenmiş, bu formülün Eş‘arîlik açısından hem kadimlerin çokluğu problemini hem de sıfatların inkarı tehlikesini bertaraf eden bir denge unsuru olduğu ortaya konmuştur. Bu yaklaşım, dilin temsil gücünü sınırlandırırken imanî tasdiki merkeze alan bir anlam stratejisi kurar. Makalenin son bölümünde Eş‘arî düşünce, Wittgenstein’ın dil felsefesiyle karşılaştırılmıştır. Wittgenstein’ın “söylenemez ama gösterilebilir” ilkesi, Eş‘arîliğin sıfatlar aracılığıyla işaret etme fakat keyfiyetini açıklamama tutumuyla yapısal bir benzerlik göstermektedir. Her iki yaklaşım Tanrı hakkında konuşmayı mümkün kılmakla birlikte, bu konuşmanın insan deneyimi ve aklı tarafından kuşatılamayacağını vurgular. Sonuç olarak Eş‘arîlik, Tanrı hakkında konuşmayı mümkün kılan ama temsile izin vermeyen, anlamı tesis eden ama bu anlamın aşkınlığına zarar vermeyen özgün bir teolojik dil anlayışı ortaya koyar. Bu anlayış, kelamı kuru bir akıl yürütme olmaktan öte, imanî sorumlulukla dengelenmiş bir anlam disiplini haline getirir. Çalışma, kelam literatüründe din dili konusuna Eş‘arîlik özelinde özgün bir katkı sunarak, bu alandaki önemli bir boşluğu doldurmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Eş‘arîlik , Tanrısal Aşkınlık , Teolojik Dil , Beşerî Dil.

The Tension Of Theological Language and Meaning: A Quest Between Divine Transcendence and the Limits of Language in Ash’arite Theology

Öz

The tension between divine transcendence and the limited structure of human language is seen as a central issue in classical Islamic thought as well as in modern philosophical debates. While preserving the absolute unity of God, Ash'arism has developed an approach that endeavours to understand Him as possible within the framework of certain principles. In this framework, the article first addresses the ontological problem of theological language and discusses the paradox of expressing the transcendent with human concepts. Then, the principle of tawakkīfīlī, which stipulates that only the names and adjectives found in the scriptures should be used and that discussions of essence should be avoided, is analysed. This principle has the function of preserving meaning and preventing the danger of anthropomorphism. Then, the relation between essence and attribute was analysed through the formula of ‘neither it self/ayn nor ghayr/other,’ and it was revealed that this formula is a balancing element that eliminates both the problem of the multiplicity of the ancients and the danger of the denial of attributes for Ash'arism. While limiting the representational power of language, this approach establishes a semantic strategy centred on the affirmation of faith. In the last part of the article, Ashʿarite thought is compared with Wittgenstein's philosophy of language. Wittgenstein's principle of ‘unspeakable but demonstrable’ bears a structural resemblance to the Ash'arite position of signalling through attributes but not explaining their arbitrariness. Both approaches make it possible to speak about God, but emphasise that this speech cannot be contained by human experience and reason. Thus, Ashʿarite theology constructs a theological language that accepts the limits of knowledge about God and preserves meaning within a faithful framework. As a result, Ashʿarīism presents a unique understanding of theological language that makes it possible to talk about God but does not allow representation, establishes meaning but does not harm the transcendence of this meaning. This understanding makes theology not a dry reasoning but a discipline of meaning balanced with the responsibility of faith. This study aims to fill an important gap in this field by making an original contribution to the language of religion in the theological literature with a special focus on Ash'arism.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Language , Meaning , Transcendent , Human

Kaynakça

• Aliy, Abdurrahman. “Wittgenstein Felsefesinde Din Dili ve Dinî İman”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi V/1 (2005), 157-175.
• Aydın, Ömer. “Haberî Sıfatları Anlama Yolları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi / Darulfunun İlahiyat 1 (1999), 133-158.
• Aydın, Ömer. “Kur’ân’da Geçen Bellibaşlı Haberî Sıfatların Te’vîli”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi / Darulfunun İlahiyat 2 (2000), 143-177.
• Ayğan, Fadıl. “Zorunlu Varlığı İspat Bağlamında İbn Sînâ’da Varlık-Mahiyet İlişkisi: Ontolojiden Teolojiye”. İslâmî İlimler Dergisi X/1 (2015), 111-131.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark Beyne’l-Fırak. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit, Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1995.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir et-Temîmî. Usûlü’d-Dîn. İstanbul: Matbaatu’d-Devle, 1928.
• Bâkillânî, Kadı Ebubekir Muhammed b. Tayyib. Temhîdu’l-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil. thk. İmâduddîn Ahmet Haydar. Beyrut: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Bâkillânî, Kadı Ebubekir Muhammed b. Tayyib el-Bâkillânî. el-İnsâf. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Mısır: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2. Basım, 2000.
• Coşkun, İbrahim. “Teşbih ile Tenzih Arasında S. Âmidî’nin Allah’ın Sıfatlarını Yorumlamadaki Metodu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi III/1 (2001), 23-59.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yusuf. el-Akîdetu’n-Nizâmiyye fî Erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yusuf. Kitâbü’l-İrşâd. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Çağlayan, Harun. “Rasyonalist Yaklaşımın Din Diline Etkisi”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 22 (2014), 76-79.
• Çağlayan, Harun. “Rasyonalizm Bağlamında Dilbilim ve Din Dili İlişkisi”. EKEV Akademi Dergisi XVIII/58 (2014), 41-58. Erdem, Sabri. “Haberî Sıfatlar ve Anlambilim”. Dinî Araştırmalar V/15 (2003), 109-120.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil. Kitâbu’l-Luma‘ fi’r-Red alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida‘. thk. Hamûde Ğurâbe. Londra, 1955.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-Musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden, 1980.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd. thk. İnsaf Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Maksadu’l-Esnâ Şerhu Esmâillâhi’l-Hüsnâ. thk. Mahmûd Bîcû. Dımaşk: Matbaatu’s-Sabah, 1. Basım, 1999.
• Görgün, Tahsin. “Küreselleşen Dünyada Din Dilinin Yeri ve Dini Metinleri Anlama Sorunu”. Din Dili (Çalıştay), 177-203. Greisch, Jean. “Basit Dilin Sınırları İçinde Din”. Çev. Zeki Özcan. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/7 (1998), 601-641.
• Hadot, Pierre. Wittgenstein ve Dilin Sınırları. çev. Murat Erşen. Doğu Batı Yayınları, 2. Basım, 2011.
• İmamoğlu, Tuncay. “Kavramsal Çözümleme, Wittgenstein ve Din Dili Problemi”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu, 15-28.
• İsferâyînî, Ebû Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-Dîn. thk. Yusuf el-Hût. Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1. Basım, 1983.
• Kaplan, İbrahim vd. “Sıfatlar Merkezli Teolojik Tartışmalar”. Kelâm III: Sistematik Kelâm İman ve İlâhiyât, 187-208.
• Kazanç, Fethi Kerim. el-Cüveynî’de Klasik Kelam Tartışmaları el-Akîdetü’n-Nizâmiyye Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Kimble, Kevin. “Din Dilinin Doğası Üzerine Wittgenstein’a Yeniden Bakış”. Çev. Halil İbrahim Doğramacı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2016), 169-191.
• Koç, Turan. Din Dili. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 1998.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Esmâ-i Hüsnâ’da Tevkîfilik - Kıyâsîlik Problemi: Fahreddin er-Râzî Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII/2 (2004), 231-251.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu’tezile’nin Temel Öğretileri”. İslâmî İlimler Dergisi XII/2 (2017), 43-80.
• Kubat, Mehmet - Karaman, Fikret. “İtikâdî Mezheplerin Haberî Sıfatları Anlama Metodu”. İslam ve Yorum IV I (2020), 33-58.
• Kuvancı, Cenan. Din Dili Dil Oyunu mu? İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. “İslâm Felsefesinde Varlık, Mahiyet ve Ontoloji Sorunu”. Çev Arife Ünal Süngü. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Ocak 2016), 167-189.
• Oral, Osman. “İmamü’l-Haremeyn el-Cüveynî’de Haberî Sıfat Sorunu ve Te’vil Anlayışı”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi IV/13 (2017), 129-153.
• Oral, Osman. “Kelâmî Düşüncede Haberî Sıfat Problemi”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi IV/14 (2017), 197-221.
• Öge, Sinan. Allah’tan Âleme İlâhî Fiiller. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Önal, Recep. “Kelâm Tarihinde Haberi Sıfatlara Yaklaşımar ve Ebu’l-Berekâten En-Nesefi’nin Konuya Bakışı”. Kelâm Araştırmaları Dergisi / Kader XIV/2 (2016), 376-407.
• Özler, Mevlüt. “İlâhî İsim ve Sıfatları Tesbitte Yöntem”. EKEV Akademi Dergisi I/1 (1997), 65-79.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer Fahrüddîn. Esâsu’t-Takdîs. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer Fahrüddîn. Kitâbu Levâmi’l-Beyyinât Şerhu Esmâillâhi Teâla ve’s-Sıfât. thk. Muhammed Bedruddîn el-Halebî. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerefiyye, 1. Basım, 1323H.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Muattıla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2005. Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emir Ali Mehnâ - Ali Hasan Faûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1993.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed. Nihâyetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelam. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
• Tatar, Burhanettin. “Boşluğun Çağrısı Ve Ele Geçirilemezliği”, Sabah Ülkesi / Kültür-Sanat ve Felsefe Dergisi 84 (2025).
• Tekin, Özkan. “Allah’ın İsimlerinin Tevkîfîliği ve Kemalpaşazâde’nin Tartışmadaki Konumu”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi XIV/1 (2022), 260-277.
• Türker, Ömer. “Metafizik: Varlık ve Tanrı”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler, 603-653.
• Türker, Ömer. “Varlık Olmak Bakımından Varlık Üzerine Düşünmenin İmkânı: İslâm Metafizik Geleneklerinden Hareketle Bir Analiz”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi II/3 (2015), 1-33.
• Ünverdi, Mustafa. “İlahi Sıfatların Tevili Sorunu -Cüveynî Örneği-”. I. Uluslararası Mersin Sempozyumu Bildiri Tam Metinleri Kitabı / 1. International Mersin Symposium Symposium Full Text Book I (2018), 368-378.
• Wittgenstein, Ludwig. Estetik, Psikoloji, ve Dinsel İnanç Üzerine Dersler ve Söyleşiler. çev. Muhsin Yılmaz. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2015.
• Wittgenstein, Ludwig. Felsefî Soruşturmalar. çev. Deniz Kanıt. İstanbul: Totem Yayıncılık, 2006.
• Yağlı Mavil, Hikmet. “Kelâmî Bir Problem Olarak Fiilî Sıfatlar”, AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi III/5 (2015), 175-193. Yasa, Metin. “Tanrı Hakkında Paradoksal Konuşmak: İbn Arabi ve Karl Barth Örneği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2004), 147-157.
• Yeşilyurt, Temel. Söz’ün Anlamı -Teolojik Dilin Paradoksal Görünümü Üzerine Bir Çözümleme-. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Yurdagür, Metin. “Haberî Sıfatları Anlamada Metod”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 249-264.