Eşʻarî Geleneğin İsmâilîlik Söylemi Ve Sosyo-Politik Temelleri (Bağdâdî Örneği)

Yıl 2020, Sayı: 48, 363 - 402, 20.06.2020

Ümüt Toru

https://doi.org/10.17120/omuifd.674876

Cited By: 3

Öz

Abdülkâhir el-Bağdâdî, İslam Mezhepleri Tarihi alanında ilk eserlerden birisini kaleme almış Eşʻarî bir alimdir. İsmâiliyye’nin Fâtımîler sayesinde önemli bir güç haline geldiği bir dönemde Horasan bölgesinde yaşamıştır. Ehl-i Sünnet’e yoğun bir aidiyet duygusuyla bağlı bulunmakta ve kurtuluşun, ancak bu mezhebe mensup olmakla mümkün olacağını düşünmektedir. Hâl böyle olunca Fâtımîler’in yükselişe geçtiği bir dönemde Sünnî halkı onlardan uzak tutmaya yönelik bir söylem geliştirmiştir. Bu söylemdeki anahtar iddia, onların İslam düşmanı bir Dehrî olduklarıdır. İsmâiliyye hakkında verilen diğer bütün bilgiler, bu temel bakış açısı üzerine bina edilmiştir. Mesela mezheplerin tarihsel süreçleri hakkında bilgi vermek çok yaygın bir yaklaşım olmadığı halde o, İsmâilî grupların yayıldıkları yerlerdeki sosyo-politik faaliyetleri hakkında ayrıntılı açıklamalarda bulunmuştur. Böyle yapmakla o, onların İslam düşmanı yapılarını bütün açıklığıyla insanlara göstermek istiyordu. Yine onların İslam’ın şerî esasları hakkındaki olumsuz düşüncelerini ayrıntılı bir şekilde ortaya koymuş, cinsel içerikli aşırı uygulamalarına ise bilhassa vurgu yapmıştır. Bu da onların İslam karşıtı karakterlerini ifşa etmeye yönelik bir girişimdir. Bu kadar marjinal bir grubun nasıl olup da Müslümanları etkilemeyi başardıklarını ise İsmâilî davetçilerin iki yüzlü karakterleriyle anlamlandırmıştır. Bu makale söz konusu iddialar ve sosyo-politik hedefleri üzerine odaklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

İsmâiliyye, Karmatîlik, Eşʻarîlik, Fâtımîler, Bağdâdî, Ebü’l-Hasan el-Eşʻarî, Abdülkâhir el-Bağdâdî

Ismāʻīlism Discourse of the Ashʻarite Scholars and Socio-Political Background (The Case of Baghdādi)

Öz

Abdul-Qāhir al- Baghdādi is an Ashʻarite scholar who wrote one of the first works in the field of the History of Islamic Sects. He lived in the Khorasan region at a time when Ismāʻīlism became an important force thanks to the Fatimids. He was feeling an intense sense of belonging to the Ahl al-Sunnah and thinking that salvation from hill would only be possible by belonging to this sect. Therefore, he developed a discourse on Ismāʻīlism to keep the Sunni people away from them at a time when the Fatimids were on the rise. The key argument in this discourse was that they were an enemy of Islam. All the other information about Ismāʻīlism was based on this basic perspective. For example, although it was not a common approach to give information about the historical processes of sects, he gave very detailed information about the socio-political activities of the Ismāʻīlite groups. By doing so, he aimed to reveal their anti-Islamic structure to people. He also highlighted their negative thoughts about the commandments and prohibitions of Islam, with special emphasis on their deviant sexual practices. Likewise, this was an attempt to expose their anti-Islamic characters. As to how such a heretic group managed to influence Muslims, he explained this with the hypocritical characters of the Ismāilī dāis. This article will focus on these claims and their socio-political basis.

Anahtar Kelimeler

Ismāʻīlism, Qarmatism, Ashʻarism, Fātimids, Abu al-Hasan al-Ash’ari, Abd al-Kāhir al-Baghdādi

Kaynakça

• Ahmet el-Kâtip. Nedenleri Tarihte Kalmış Siyâsî Ayrılık: Sünnîlik-Şiîlik. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• Avcu, Ali. “Bir Ötekileştirme Aracı Olarak İbaha: İsmâilîlik Örneği”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 4/2 (2013): 355-390.
• Avcu, Ali. “Erken Dönem İsmâilîliğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009): 267-287.
• Avcu, Ali. Horasan-Maverâünnehir’de İsmâilîlik. Ankara: Asitan Yayınları, 2014.
• Avcu, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Aycan, İrfan. “Rebîa,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/498-499. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Aydın, Yunus Emre. “Fâtimîler Devleti’nin Kuruluşunda Kutâme Kabîlesinin Rolü ve Mağrib’de Fâtimî- Kutâme İlişkileri (762-972)”. Anasay Dergisi 3 (2018): 79-98.
• Aydınalp, Halil. “Sosyal Çatışma ve Din,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (2010): 187-215.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dârü’lma‘ârif, ts.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. Kitâbu’l-Milel ve’n-nihal. Thk. Nasrî Nâdir. Beyrut: Dâru’l-maşrik, 1986.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdü’l-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlü’d-dîn. Thk. Muhammed Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2002.
• Bağdâdî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Havkal. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dâru sâdır, 1938.
• Bilgin, Nuri (Ed.). Sosyal Psikoloji. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Buckley, R. B. “İlk Dönem Şiî Gulatı”. Çev. Mehmet Atalan. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2005): 137-159.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Davet”. İLAM (Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı İlmi Araştırmalar Merkezi) Araştırma Dergisi 3/1 (1998): 9-36.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İsmâilîler’e Atfedilen ʻDokuz Aşamalı Da‘vet Süreci’ Üzerine Bir İnceleme”. İLAM (Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı İlmi Araştırmalar Merkezi) Araştırma Dergisi 3/2 (1998): 35-49.
• Çelebi, Vedat: “Michel Foucault’da Bilgi, İktidar Ve Özne İlişkisi”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi 5/1 (2013): 512-523.
• Çelik, Aydın. “Fâtımîler Devleti’nin Kuruluşu”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/2 (2005): 433-453.
• Çelik, Hilal – Ekşi, Halil. “Söylem Analizi”. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi 27/27 (2008): 99-117.
• Daftary, Ferhad. İsmâilîler (Tarihleri ve Öğretileri). Çev. Erdal Toprak. Ankara: Doruk Yayınları, 2002.
• Daftary, Ferhad. “Gazzâlî ve İsmâiliyye”. Farsça’dan çev. Nâim Döner. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 8/1 (2016): 526-544.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Abdülkâhir el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâihu’l-Bâtıniyye. Thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: ed-Dâru’l-kavmiyye li’t-tıbâʻa ve’n-neşr, 1964.
• Gömbeyaz, Kadir. “Bir Fırak Müellifi Olarak Fahreddin er-Râzî”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. 347-378. Edt. Ömer Türker - Osman Demir. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2015.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Güner, Ahmet. “Kâbûs b. Veşmgîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/43-44. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Hortaçsu, Nuran. Ben Biz Siz Hepimiz (Toplumsal Kimlik ve Gruplar Arası İlişkiler). Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan. Tebyînü kizbi’l-müfterî fî mâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1984.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed. Târihu İbn Haldûn (Dîvânu’l-mübtede ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Men Âsarahum min Zevi’ş-şe’ni’l-ekber). Beyrut: Dâru’l-fikr, 1988
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Ali Şibrî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub. Tecâribü’l-ümem ve teʻâgibü’l-hümem. Thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. Tahran: Sürûş, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk, Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İmâdu’d-Dîn Ebü’l-Hasan. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshak (438/1047). el-Fihrist. Thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1997.
• Kadı Nuʻmân b. Muhammed. İftitâhu’d-daʻve. Thk. Ferhat Dişrâvî. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tûnusiyye li’t-tevzîʻ, 1986.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kerhî, Ebû İshâk İbrâhimb. Muhammed el-Fârisî el-İstahrî (346/95). el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrt: Dâru sâdır, 2004.
• Knight, Kathleen. “Transformations of the Concept of Ideology in the Twentieth Century”. American Political Science Review 100/4 (2006): 619-626.
• Küçükaşçı, M. Sabri. “Mudâr,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/358-359. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir b. Ahmed Salâhu’d-Dîn. Fevâtu’l-vefeyât. Thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru sâdır, 1974.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed (380/990). Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü medbûlî, 1991.
• Makrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. İttiâzu’l-hunefâi bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîni’l-hulefâi. Thk. Cemâluddîn eş-Şeyâl (1. cilt) - M. Hilmi Muhammed Ahmed (2. ve 3. ciltler). Kâhire: el-Meclisü’l-aʻlâ li-şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Mardin, Şerif. İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Merçil, Erdoğan. “Simcûrîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/210-211. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan b. Ali. et-Tenbîh ve’l-işrâf. Thk. Abdullah İsmâil es-Sâvî. Kâhire: Mektebetü’ş-şarki’l-İslâmiyye, 1938.
• Nizâmülmülk, Ebû Ali Hasan et-Tûsî. Siyâset-Nâme. Çev. Mehmet Taha Ayar. b.y: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdulvehhâb b. Muhammed Şihâbuddîn. Nihâyetü’l-ereb fî fünûn’l-edeb. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2002.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Nîşâbur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/149-151. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Sübkî, Tacuddîn Ebî Nasr Abdilvehhâb b. Ali b. Abdi’l-Kâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tenâhi - Abdul-Fettâh Muhammed el-Hulv. b.y.: Dâru ihyâi’l- kütübi’l-Arabiyye, 1964.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’t-Taberî (Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk). Beyrut: Dâru’t-turâs, 1967.
• Tan, Muzaffer. İsmaliliğin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Tan, Muzaffer. “Horasan ve Meverâünnehir’de İlk İsmâilî Faaliyetler”. Dinî Araştırmalar 10/30 (2007): 55-73.
• Tan, Muzaffer. “Tarihsel Süreçte İsmâilîlik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2012): 111-145.
• Tan, Muzaffer. “İsmâilî Davet: Sosyo-Politik Gelişim Süreci”. Dinî Araştırmalar 18/47 (2015): 79-45.
• Tomar, Cengiz. “Suriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/545-550. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Toru, Ümüt. Eş‘arî Makâlât Geleneğinde İmâmiyye Algısı. Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2017.
• Tuğ, Nafız Danışman. “Eşʻarilik Neden Batıniliğe ve Hulule Karşı Cephe Almıştır?”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1-4 (1957): 135-152.
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Ön Yargı (Biz ve Onlar). Seyhan: Karahan Kitabevi, 2004.
• Yapıcı, Asım - Albayrak, Kadir, “Ötekini Algılama Bağlamında Dini Gruplar Arası İlişkiler”. Dinî Araştırmalar 5/14 (2002): 35-59.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Berberîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/478-483. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-ʻİber fî-haberi men-ğaber. Thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʻilmiyye, ts.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-e‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1993.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.