Eyyûbîler Dönemi Dımaşk’ta Mezhep Tartışmaları: Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin “el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh” Adlı Eseri Bağlamında Hanefi Mezhebinin Diğer Mezheplere Tercih Gerekçeleri

Yıl 2020, Sayı: 48, 203 - 239, 20.06.2020

Ahmet İnanır

https://doi.org/10.17120/omuifd.717107

Öz

Bu çalışma, Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin “el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh” adlı eseri bağlamında Hanefi mezhebinin diğer mezheplere tercih gerekçelerini incelemektedir. Eserin yazılış amacı Eyyûbîler döneminde Ebû Hanîfe ve Hanefi mezhebi aleyhine ortaya atılan bazı iddialara karşı, Ebû Hanife’yi savunmak onun diğerlerinden üstün bir müçtehit olduğunu ortaya koymaktır. Sıbt İbnü’l-Cevzî eserinde Hanefî mezhebini diğer mezheplere göre kamu yararını gözeten, devlet başkanına daha geniş yetkiler veren ve halkın işlerini kolaylaştırıcı çözümler sunan, Kur’an ve sünnete en uygun hükümleri içeren bir mezhep olarak nitelendirmektedir. Eser, konu ve içerik bakımından Şâfiî mezhebini önceleyen siyasi tercihin Hanefî mezhebi lehine dönmeye başladığı bir zaman diliminde Şâfiîlerin aleyhteki iddialarına etraflı bir cevap mahiyetinde gibidir. Hanefî mezhebinin Dımaşk ve Kahire’de varlığını devam ettirmesine katkı sunan öncü ve hacimli çalışmalardan biri olduğu söylenebilir. Zira burada yer alan çeşitli delil ve örneklerin sonraki dönemlerde yazılan bazı eserlere de ilham kaynağı olduğu anlaşılmaktadır. Siyasi ve sosyal şartlar gereği zaman zaman ortaya çıkan etkinlik mücadelesi dışında fıkhî çeşitliliği zenginlik olarak gören hoşgörü anlayışının bu coğrafyada belirleyici ana eksen olduğu açıktır. Ayrıca bu eser, Hanefî mezhebinin üstünlüğünü ortaya koymaya çalışanların önceki mezheplerini değiştirerek Hanefî mezhebini tercih eden yönetici ve âlimler olması dikkat çekmektedir. Bunda kamu yararını önceleyen fıkıh anlayışının etkili olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku

Kaynakça

• Arangül, Muammer. “el-Melikü’l-Muazzam’ın Mutaassıp Bir Hanefî Oluşu ve Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Bu Süreçteki Rolü”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/23 (Aralık 2019), 656-683. Arangül, Muammer. “el-Melikü’l-Muazzamı’n Mutaassıp Bir Hanefî Oluşu ve Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Bu Süreçteki Rolü”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/23 (Aralık 2019), 656-683. Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Mûsa el-Hanefî. Ikdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire 1407/1987. Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, en-Nüketü’z-Zarîfetü fî Tercîh-i Mezheb-i Ebî Hanîfe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1384. vr. 204b-211a. Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Şerhu Vasiyyeti’l-İmam Ebî Hanife. thk: Muhammed Subhî el-Ayidî, Hamza Muhammed Vesîm el-Bekrî. Amman: Dâru’lFeth li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2009/1430. Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Tercihü’l-Mezhebi’l-Müsemma: en-Nuketü'z-Zarîfetü fî Tercîh-i Mezheb-i Ebî Hanîfe. haz. Bele Hasan Ömer Müsaid. Riyad: Kral Suûd Üniv Eğitim Fak. Yay., 1997. Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 16/1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat: Uluslararası Sempozyum, 2008, 1/621-632. Bündârî, Ebû İbrâhim Kıvâmüddin Feth b. Ali b. Muhammed. Sene'l-berki’ş-şâmî: muhtasarü’l-berki’ş-şâmî fî sîreti’s-sultan Selâhaddin li-Kâtibi’l-İmâd el-İsfahânî. thk. Ramazan Şeşen. İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul 2004. Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Kuveyt: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûnü’l-İslâmiyye, 2. Baskı, 1414/1994. Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. ez-Zeyl ʿale’r-Ravḍateyn: Terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-sâdis ve’s-sâbiʿ. Thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 2. Baskı, 1974. Ebu Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. Çev., Osman Keskioğlu. Konya: Can Kitabevi, 1959. Ebu Zehra, Muhammed. İmam Şâfiî. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: TDV Yayınları, 1996. Hanbelî, Ebu’l-Berekât Ahmed b. İbrâhim. Şifâü'l-kulûb fî menâkıbi benî Eyyûb. thk. Nazım Reşid. Bağdat: Dârü'l-Hürriyye, 1978. Harîrî, Abû Muhammad al-Kâsım b. Alî b. Muhammad b. Osmân. Makâmâti’l-Harîrî. Beyrut; Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 4. Baskı, 2003. Humphreys, R. Stephen. From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus 1193-1260. Albany: State University of New York, 1977. İbn Ebi’l-İzz, Sadrüddin Ali b. Ali b. Muhammed el-Hanefî el-Ezdî. el-İttibâ'. thk. Muhammed Ataullah Hanif-Ebu Suheyb Abdullah b. Asım el-Karyûti. Lahor: Mektebetü's-Selefiyye, 2. Baskı, 1985. İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. Thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978. İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1418/1997. İbn Receb, Ebu’l-Ferec, Zeynüddin Abdurrahman b. Şihâbeddin Ahmed. ez-Zeyl ‘alâ tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin. 5 cilt. Mektebetü’l-Ubeykân, Riyad 2005/1425. İbn Şeddâd, İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrahim. el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. thk. Sâmi ed-Dehhân. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1956. İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1355/1936. İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba’de’l-vâfî. Thk. Muhammed Muhammed Emin. 13 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1427/2006. İbn Tolun, Ebü'l-Fazl Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târihi’s-Sâlihiyye. thk. Muhammed Ahmed Dehmân. Dımaşk: y.y., 1980. İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh. Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb. Thk. Haseneyn Muhammed Rabî´ (4-5 ciltler). 5 Cilt. Kahire: Dâru'l-kütübi'l-vesâiki'l-kavmiyye, 1957. İnanır, Ahmet. “Ekmelüddin el-Bâbertî’nin “en-Nüketü’z-Zarîfetü fi Tercihi Mezhebi Ebi Hanife” Adlı Risalesi Bağlamında Türklerin Hanefiliği Tercih Gerekçeleri”, İslâmî İlimler Dergisi, cilt: 7, sayı: 2, (Güz 2012): 77-93. Kallek, Cengiz. “Hasîrî, Mahmûd b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 383. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Karacan, Murat. Hanefî ve Şafiî Mezhebine Göre Devlet Başkanının Yetkileri (Tuhfetü’t-Türk Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2013. Karaman, Hayrettin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: Nesil Yay., 1989. Kılıç, Mustafa. “Âlim ve Devlet adamı olarak bir Eyyûbî Meliki: el-Melikü’l-Muazzam ( 576-624/1180-1227)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006): 337-355. Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Hanefiyye. Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cîze: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1413/1993. Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Yûnînî, Kutbüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 596-597. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. Kütübî, Salâhuddin Muhammed b. Şakir b. Ahmed ed-Dârânî. Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-zeyl ʿaleyhâ. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973. Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1324 h. Mahamid, Hatim. “Mosques as Higher Educational Institutions in Mamluk Syria”, Journal of Islamic Studies, 20:2 (2009), s. 188-212. Makdisi, George. “Şafiî’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkh’ın Kökenleri ve Önemi”. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. trc. Sami Erdem. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007. Nu‘aymî, Ebü'l-Mefâhir Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer ed-Dımaşkî, ed-Dâris fî târîhi’l-medâris (thk. Cafer el-Hasenî), 2 Cilt, y.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1988. Tomar, Cengiz. “el-Melikü’l-Muazzam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/71-73. Ankara: TDV Yayınları, 2004. Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000. Sevim, Ali. “Sıbt İbnü’l-Cevzî”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 37/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 209. Seyyid, Rıdvan, Tuhfetu’t-Türk fi mâ Yecibu En Yu‘mele Fi’l-Mülk –Tahkik ve Dirâse. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 1992. Sifil, Ebubekir. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/81. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. K zoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mir‘âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân. Thk. İbrahim ez-Zeybek. 23 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 1434/2013. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh, Ta'lik: Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî. İstanbul: Enver matbaası, 1360/1941. Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. el-İntisâr ve’t-tercîh li’l-mezhebi’s-sahîh. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2010. Sübkî, Tâceddin İbnü’s-Sübkî Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Tabakâtü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed Tanahi-Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Matbaatu’l-İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964. Şeşen, Ramazan. Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbiler-Memluklar (1193-1260). İstanbul: İslâm Tarih Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2007. Şüreyşî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Abdülmü’min el-Gaysî. Şerhu Makâmâti’l-Harîrî. Kahire; Matbaatü’t-Temeddün 1979. Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân. el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Ḳuds ve’l-Halîl. Thk. Adnan Yunus Abdülmecid Ebû Tabbâne. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dendîs, 1999/1420. Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/131-138. Ankara: TDV Yayınları, 1994. Yaman, Ahmet. “Seleb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/398-399. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. Yavuz, Yusuf Şevki. “Zâhid Kevserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/78-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. Yiğit, İsmail. Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi. İstanbul: Kayhan Yayınları, 1991. Yılmaz, Harun. “Dımaşk Eyyûbî Meliki el-Melikü’l-Muazzam’ın İlmî Hayatı”. Eyyûbiler, ed. Önder Kaya. İstanbul; Küre Yayınları, 2012, 329-345. Yılmaz, Harun. el-Melikü’l-Muazzam ve Döneminde Dımaşk’ta Kurulan Medreseler (615-624/1218-1227). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008. Yılmaz, Harun. Zengîler ve Eyyûbîler Döneminde Dımaşk’ta “Medrese” (1154-1260). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014. Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b Muhammed b Abdullah. Zeylü Mirʾâti’z-zamân. 3 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1374/1954. Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i’tidal fî naḳdi’r-ricâl. Thk. Ali Muhammed Muavvad, Adil Ahmed Abdülmevcud, Abdülfettah Ebû Sünne. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995/1416. Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ‘. Thk. Beşşar Avvad Maruf, Muhyî Hilal es-Serhân. 11. Bask . 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996. Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm: 621-630. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l- Kitâbi’l-Arabi, 1418/1998. Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm: 651-660. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1419/1999.