Ebü’l-Mu‘în En-Nesefî’nin Kelâmî Düşünce Sisteminde İnsan Görüşü

Yıl 2020, Sayı: 48, 51 - 95, 20.06.2020

Fethi Kerim Kazanç

https://doi.org/10.17120/omuifd.725680

Cited By: 2

Öz

Bu çalışma, Nesefî’nin kelâm sisteminde insan anlayışının incelenmesi, bu yaklaşımın diğer bazı kelâmî ekollerle mukâyese edilerek ortaya konulması ve tahlil edilmesini amaçlamaktadır. Nesefî (ölm. 508/1115), kurucusu Ebû Mansûr el-Mâturîdî’den sonra Ehl-i Sünnet’in Mâturîdiyye ekolünün en önde gelen kelamcılarından biri olarak addedilir. Çünkü Nesefî, Mâturîdî’nin kelâm sisteminde kapalı ve muğlak bıraktığı noktaları daha anlaşılır hale getirmiştir. Nesefî’nin Maturîdî mezhebinin gelişmesi ve sistemleşmesindeki katkısı büyüktür. Onun düşünce sisteminde, insanın doğası ve mahiyetini açıklamak, onun varlık tarzları ve kabiliyetlerini çözümlemede önemli bir tutamak işlevi görmektedir. 

 

Nesefînin kelâmî anlayışına göre insan; akleden, düşünen, bilen, irâde eden, yapıp edebilen ve değerler koyabilen ve belirleyebilen  etkin bir varlıktır. Allah'ın ezelî bilgisi insanın ihtiyarî eylemleri üzerinde zorlayıcı bir etkiye sahip olmadığından, insan kendi tercihleri doğrultusunda eylemde bulunan ve bu niteliği sebebiyle sorumlu kılınan bir varlıktır. Yapıp eden bir varlık olması bağlamında insan; genel olarak fiil, irâde, istitâ‘at ve kudret kavramları eşliğinde değerlendirilir. İnsanın sorumluluğu ise kesb nazariyesi doğrultusunda açıklanır ve temellendirilir. Nesefî’nin düşünce sisteminde, Allah, mürîd bir varlık olmakla birlikte, insanı da irâde edebilen bir varlık olarak yaratmıştır. Allah'ın bahşettiği bu irâde ile insan, kendi eğilim, niyet ve seçimlerine göre eylemde bulunan, özgür irâdesi ile karar verip, kendi eylemlerinin sonucu olarak mükâfat ya da cezâyı hak eden bir varlıktır

 

İnsanın yükümlü oluşunu, teklifin imkânı bağlamında temellendirirken, Nesefî, bu mükellefiyeti insanın yapabilirlikleri kapsamıyla sınırlayarak teklîf-i mâ lâ yutâk anlayışını reddeder. Mu‘tezile kelamcılarının benimsediği gibi, ona göre de, güç yetirilemeyen bir şeyi teklif etmek hikmete aykırıdır. Nesefî, ahlâkî kötülük, günah, sevap ve tövbe bağlamında insanın konumunu irdeler ve tahlil eder. O, iman-amel ayrılığı konusundaki yaklaşımı sayesinde, büyük günah sorunu üzerine de çözüm önerisinde bulunur.      

Anahtar Kelimeler

Kesb, Yaratma, Bilgi, Değer, Ahlâk, Teklif, Akıl ve Ma‘siyet.

Vıew Of Human In Abû ‘L-Mu‘În Al-Nasafî’s System Of Theologıcal Thought

Öz

This study aims to examine the man understanding of al-Nasafî and to expose and analyse this approach by comparing it with some other theological schools. al-Nasafî is considered one of the most leading theologians of Mâturidite school of Ahl al-Sunnah after Ebû Mansûr al-Mâturîdî, who is its founder. al-Nasafî has made clearer the points which al-Mâturîdî leaved complicated and obscure in his system of speculative theology. al-Nasafî has made a great contribution to development and systematization of al-Mâturidiyyah school. Explanation of human being’s nature and character functions as an important grip for analyzing his existence modes and capabilities in his system of thought. 

 

According to the theological understanding of the al-Nasafî, human being is an active existence that can reason, think, will, know, make, put values, and establish them. Since God's eternal knowledge does not have a compelling effect on man’s valuntary actions, man is an existence that acts in direction of his own preferences and is made responsible for this quality. In the context of being a constructing entity, human being is generally evaluated with the accompanimet of the concepts of act, will, capacity (istitâ‘ah) and power (qudrah). The responsibility of the human being is explained and founded in the direction of  theory of acquisition (al-kasb). In al-Nasafî’s system of thought, God has created man as a creature who can also make man will, even though he is an willing being. With this will bestowed by God, man is an existence that acts according to his own tendencies, intentions and choices, decides with his free will and deserves reward or punishment as a result of his own actions. 

 

While basing the obligation of the person in the context of the possibility of imposition (al-taklîf), al-Nasafî rejects the concept of  imposing unattainable obligations (taklîfu mâ lâ yutâq) by limiting this obligation to the scope of human capabilities. According to him too, imposing unattainable obligations is contrary to wisdom, as  Mu‘tazilite theologians assumed. al-Nasafî examines and analyzes position of servant in the context of ethical evil, sin, reward, and repentance. Through his approach to separation of faith-action, he also proposes solutions for the problem of grave sin.    

Anahtar Kelimeler

Acquisition, Creation, Knowledge, Value, Morality/Ethics, Obligation, Reason, Transgression.

Kaynakça

• BİBLİYOGRAFYA
• Abdülcebbâr, el-Kâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Thk. Abdülkerim Osman, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Ali, A. K. M. Eyyûb, “Maturidilik”, Trc. Ahmet Ünal, İslâm Düşüncesi Tarihi, Ed. M. M. Şerif, 2 Cilt, İstanbul: İnsan Yayınları, 1990, 295-310.
• Arslan, Hulusi, “Maturidî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”, Hikmet Yurdu )İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Özel Sayısı), Yıl: 2, Sayı: 4 (Temmuz-Aralık 2009), 71-90.
• Atay, Hüseyin, “Önsöz”, Kelama Giriş (el-Muhassal), Trc. Hüseyin Atay, Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, XXXI-XLIV.
• Atay, Hüseyin, “Ebû’l-Mu‘în en-Nesefî’nin Semantik Metodu”, Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay, 1 Cilt, Ankara: DİB Yayınları, 2004, 16-42.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed, Kitâbu Usûli’d-Dîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1401/1981.
• Ceric, Mustafa, Roots of Synthetic Theology in Islam, Kuala Lampur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1995.
• Çağlayan, Harun, “İmam Mâtürîdî’de Hidayet-Ahlâk İlişkisi ”, İmam Mâtürîdî’nin İzdüşümü, Ed. Sıddık Korkmaz, Ankara: Fecr Yayınları, 2019, 61-87.
• Demir, Osman Nuri, “İmam Mâtürîdî’de İnsan: Ruh, Nefs ve Beden İlişkisi Üzerine Bir İnceleme”, Kelam Araştırmaları Dergisi, 17/1: 2019, 228-254.
• Doğan, Hüseyin, Abdülkâhir el-Bağdâdî’nin Kelâmî Düşüncesi, Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Durusoy, Ali, İbn Sînâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1993.
• Erdem, Sabri, Tebsıra’ya Semantik Yaklaşım, (Doktora Tezi, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), 1988.
• Evkuran, Mehmet, İslam Kelâmında Zihniyetler -Mâtürîdîlik, Eş‘arîlik ve Selefîlik Üzerine Tezler-, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid, el-İktisâd fî’l-İ‘tikâd, Kahire: Sâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Hourani, Georfe F., Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbâr, Oxford: Clarendon Press, 1971.
• Işık, Kemal, Mâturîdî’nin Kelam Sisteminde İmân Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Ankara: Fütüvvet Yayınları, 1980.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan (ö. 406/1015), Mücerradu Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî, Thk. Daniel Gimaret, Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• Kazanç, Fethi Kerim, Gazzâlî Öncesi Ehl-i Sünnet Kelâmında Ahlâk Düşüncesi, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• Kazanç, Fethi Kerim, “Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî’nin Kötülük Problemi Üzerine Düşüncelerinin Kelâmî Açıdan Bir Tahlili”, Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik ve Mâturîdîlik- (05-07 Mayıs 2017), I, 2. Baskı, Kastamonu Üniversitesi Matbaası, Kastamonu 2018, 49-74.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Hanefî (ö. 333/944), Kitâbü’t-Tevhîd, Nşr. Fethullah Huleyf, Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Hanefî (ö. 333/944), Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, Trc. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b.Muhammed b. Mahmûd el-Hanefî (ö. 333/944), Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber, Thk. Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî, Haydarâbâd: Matba‘tü Meclisi Dâ’irati’l-Ma‘arîfi’n-Nizâmiyyeti’l-Kâ’ine, 1321.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b.Muhammed b. Mahmûd el-Hanefî (ö. 333/944), , İslâm İnanç Esasları, Trc. Adnan Bülent Baloğlu ve Murat Memiş, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Hanefî (ö. 333/944), Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Nşr. Mustafa Yavuz, XII, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2008. Mengüşoğlu, Takiyettin, Felsefeye Giriş, İstanbul: Remzi, Kitabevi, 1992.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Bahru’l-Kelâm, Thk. es-Seyyid Yûsuf Ahmed, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, nşr. Claude Salamé, I-II, (Dımeşk: el-Ma‘hedü’l-İlmiyyü’l-Fıransiyyü li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye), 1993.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü’l-Edille fî usûli’d-Dîn, Nşr. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün, I, Ankara: DİB Yayınları, 2004.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, Thk. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün, II, D.İ.B. Yayınları, Ankara 2003.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Ebü’l-Mu‘în, et-Temhîd fî Usûli’d-Dîn, Thk. Abdülhayy Kâbîl, Kahire: Dârü’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1407/1987.
• en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed, Tevhidin Esasları (Kitâbü’t-Tevhîd li-Kavâidi’t-Tevhid), Trc. Hülya Alper, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Öğük, Emine, Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi, Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Öner, Necati, İnsan Hürriyeti, Ankara: Selçuk Yayınları, 1982.
• Özcan, Hanifi, Mâtürîdîde Bilgi, Problemi, İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1993.
• el-Pezdevî, Ebû Yusr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akâidi, Trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1980.
• Rudolph, Ulrich, “Maturidiliğin Ortaya Çıkışı”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Haz. Sönmez Kutlu, (Anakara: Otto Yayınları), 2011, 315-24.
• Rudolph, Ulrich, Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı: Mâturîdî, Trc. Özcan Taşçı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• ,es-Sâbûnî, Nureddîn, Mâturîdiyye Akâidi, Trc. Bekir Topaloğlu, Ankara: DİB Yayınları, 1979.
• es-Semerkandî, Ebû Bekir Alâeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed, Şerhu Te’vîlâti’l-Mâturîdî (Şerh-u Semerkandî), TSMK, Medine Bölümü, Yazma No: 179.
• es-Semerkandî, Ebû Bekir Alâeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed, Mîzânu’l-Usûl fî Netâici’l-Ukûl, Nşr. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa‘dî, 2 Cilt, Bağdâd: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye), 1987/1407.
• es-Semerkandî, Ebû Seleme Muhammed b. Muhammed, Cümelü Usûli’d-Dîn, Thk. ve Haz. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul: Emek Matbaacılık, 1989.
• Yalçın, Ebubekir ve Arslan, Hulusi, “Ebu’l-Muîn en-Nesefî’de Hikmet Kavramı ve Kötülük Problemi”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi (İnönü Üniveritesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), 2019, X, Sayı: 1, 35-55.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin, “Türk Kelamcıları”, Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmûası, 5/23, 1932.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî” md., DİA, XXXII, (İstanbul), 2006, 568-570.
• Yar, Erkan, Müslüman Kelamında Teklif ve Sorumluluk, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, İstanbul: MEB. Yayınları, 1992.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, “Mâtürîdî Kelâm Okulunun İki Büyük Siması: Ebû Mansûr Mâtürîdî ve Ebû’l-Mu‘în en-Nesefî”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, haz. Sönmez Kutlu, (Anakara: Otto Yayınları), 2011, 169-188.