İbn Kuteybe’nin Yedi Harf Anlayışı

Yıl 2020, Sayı: 49, 217 - 258, 15.12.2020

Mustafa Kılıç

https://doi.org/10.17120/omuifd.785267

Öz

Hz. Peygamber’den, Kur’ân’ın yedi harf üzere inzâl edildiğine dair pek çok rivayet nakledilmiş; bu hadisler, genel olarak kıraatlerin dayanağı telakki edilmiştir. Âlimlerin çoğu, konuyla ilgili rivayetlerden hareketle, nübüvvet döneminin önemli bir bölümünde Kur’ân’ın tek bir harf üzere okunduğunu, daha sonra çeşitli nedenlerle yedi harf ruhsatının verildiğini söylemiştir. Hadislerden anlaşıldığına göre yedi harf ruhsatından haberi olmayan bazı sahabîler duydukları farklı kıraatleri şikâyet amacıyla Hz. Peygamber’e arz etmişler, ancak o söz konusu olaylarda dinlediği kıraatlerin tamamının doğru olduğunu, zira Kur’ân’ın yedi harf üzere inzâl edildiğini bildirmiştir. Kur’ân’ın yedi harf üzere nazil olduğu, rivayetlerden anlaşılmakla birlikte bu hadislerde ifade edilen yedi harf ile kastedilenin ne olduğuna dair Hz. Peygamber’e isnat edilen bir açıklama bulunmamaktadır. Durum böyle olunca Rasûlüllâh’ın ahirete irtihalinden sonra erken dönemlerden itibaren yedi harf ile ilgili yorumlar yapılmaya başlanmış ve konuyla ilgili olarak günümüze değin pek çok görüş ileriye sürülmüştür. Bu çerçevede yedi harf ile ilgili yorum yapan âlimlerden biri de İbn Kuteybe’dir. O, söz konusu görüşlerini Te’vîlü müşkili’l-Kur’an isimli eserinde kaydetmiş, yedi harfin, yedi vecih olduğunu savunmuştur. Çalışmada İbn Kuteybe’nin bu görüşünün, ilim dünyasındaki yansımaları, onu takip edenlerin ve onun görüşünden hareketle yeni yoruma ulaşanların açıklamaları üzerinden tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân,, kıraat,, yedi harf,, yedi vecih,, İbn Kuteybe,, Te’vîlü müşkili’l-Kur’an.

Teşekkür

Bu makalenin yazılması hususunda beni teşvik eden kıymetli dostlarıma teşekkür ederim.

Ibn Qutayba’s Interpretation of Seven Letters (al-Ahruf al-Sab‘a)

Öz

There are many narratives from the Prophet about that the Quran was revealed upon seven letters and in general these narratives were con-sidered as the root of qiraats (variant readings of the Qur’ân). Most of scholars said with reference to narratives which are about the topic that in the large period of the prophethood the Quran was recited upon one letter, after that because of several reasons the seven letters’ permis-sion was given. As it is understood from the hadiths some companions who had not known the permission, when they heard their friends’ dif-ferent readings they complained the Prophet about these readings, but in these issues he said that all these were right, because the Quran was revealed upon seven letters. Despite it can be understood from narra-tives that the Quran was revealed upon seven letters, there is no expla-nation of seven letters’ meaning that was narrated from the Prophet. Because of lack of any explanation of the Prophet, it was started to in-dicate interpretation of seven letters and many interpretations were stated in early periods of time after the Prophet passed away. In this framework Ibn Qutayba was one of these scholars who stated original interpretations of seven letters. It is indicated in sources that the inter-pretation of seven letters is seven wajhes was stated by Ibn Qutayba for the first time. After Ibn Qutayba some scholars who tried to interpret seven letters follow him, some of them changed a couple of his seven wajhes and some scholars reached a new interpretation with reference to him. However it is know that some scholars criticised Ibn Qutayba’s ideas on the topic. In this article Ibn Quteybe’s interpretation of seven letters and his ideas’ reflection on the scientific area will be studied. The study will be carried out through his book called Tawilu mushkil al-Quran.

Anahtar Kelimeler

Quran, Qiraat, Seven Letters (al-Ahruf al-Sab‘a), Seven Wajh,, Tawilu Mushkil al-Quran.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-imâm Ahmed b. Hanbel. Riyad: Mektebetü Dâri’s-Selâm, 2013.
• Akaslan, Yaşar. “İbnü’l-Cezerî’nin “Yedi Harf” Meselesi Üzerindeki Fikirleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırmak Dergisi 18 (2018/2), 265-303.
• Alemdar, Yusuf. “Kıraatlerin Ortaya Çıkışı Meselesine Yeni(den) Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2004/2), 143-170.
• Altundağ, Mustafa. Hata İddiaları Çerçevesinde Kur’ân’ın Dil Ve Yazım Özelliği: Mushafta Lahn Meselesi. Bakü: Nurlar Neşriyat, 2004.
• Aşıkkutlu, Emin. “Kırâat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb‘a Hadisi (Tahrîc, Tahlil ve Değerlendirme)”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Bakıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib Muhammed el-Basrî. el-İntisâr li’l-Kur’ân. Thk. Muhammed el-‘İsâm el-Kudât. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. Thk. Muhibbüddîn el-Hatîb ve diğerleri. Kâhire: el-Matbaatüs’s-Selefiyye ve Mektebetühâ, 1979.
• Buladı, Kerim. “Klasik Tefsir Mukaddimelerinde Yedi Harf Meselesi ve Yorumları”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2016/2), 113-139.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. Thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlm, 1990.
• Coşkun, Muhammed. “Allah’a “Bir Harf Üzere” İbadet Etmek Ne Demektir?”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2012/2), 223-250.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Çollak, Fatih. “Kur’ân’ın Nazil Olduğu Yedi Harf Ruhsatı ve Kıraat İhtilaflarının Karakteristiği”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-III. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Dahhâk, Ebü’l-Kâsim b. Müzâhim el-Hilâlî el-Horasânî el-Belhî. Tefsîru’d-Dahhâk. Cem‘, dirase ve Thk. Muhammed Şükrî Ahmed ez-Zâviye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman el-Ümevî. el-Ahrufü’s-seb‘a li’l-Kur’ân. Thk. Abdülmüheymin Tahhân. Cidde: Dâru’l-Menâra, 1997.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘âs b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. Nşr. İzzet ‘Ubeyd ed-De‘âs ve ‘Âdil es-Seyyid. Beyrut: Dâru İbn Hazb, 1997.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin tete‘allku bi’l-Kitâbi’l-‘Azîz. Nşr. İbrâhîm Şemsüddîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İmiyye, 2003.
• Ebû Şâme, Şihâbüddîn Abdurrahman Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz. Thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: TDV Yayınları, 1986.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Garîbü’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabi, 1976.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî. Mecâzü’l-Kur’ân. Thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1954.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni’l-Kur’ân. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit Târîhu Bağdâd ev medîneti’s-selâm. Beyrut: Dârul’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Hatîb, Abdüllatîf. Mu‘cemü’l-kırâât. Dimeşk: Dâru Sa‘deddîn, 2000.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî el-Endelüsî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-me‘ânî ve’l-esânîd. Thk. Muhammed el-Fellâh. Tıtvan: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1980.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib el-Endelüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-’Azîz. Thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muhteseb: fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-Kırâât ve’l-îzâhi anhâ. Thk. Ali en-Necdî Nâsıf, Abdülhalîm en-Neccâr, Abdülfettâh İsmâ’il Şiblî. Kahire: Meclisü’l-A‘la li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekir Abdullâh b. Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Kitâbü’l-mesâhif. Thk. Muhibbü’d-Dîn Abdü’s-Sübhân Vâiz. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Thk. Şuayb el-Arnaût, Adil Mürşid ve diğerleri. Dımaşk: er-Risâletü’l-‘Âlemiyye, 2013.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân [mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-sem‘ ev esbetehü’l-a‘yân]. Nşr. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. Thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Tefsîru garîbi’l-Kur’ân. Thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1978.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdir, t.y.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Musa b. el-Abbâs et-Temîmî. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. Thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Ma‘rife, 1980.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Fünûnü’l-efnân fî ‘uyûni ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Hasan Ziyaeddîn Itr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Âlemiyye, ts.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hsan Cemaleddîn Ali b. Yûsuf b. İbrâhim. İnbâhü’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. Nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Kahire: Dâru Fikri’l-Arabî - Beyrut: Müessesetü’l-Kütüb es-Sekâfiyye, 1986.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Letâifü’l-işârât li-fünûni’l-kırâât. Thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye. Riyad: Vizâratü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye ve’d-Da‘ve ve’l-İrşâd es-Su‘ûdiyye, 2013.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin limâ tedammenehû mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân. Thk. Abdullâh b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûs b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ‘an me‘âni’l-kırâât. Thk. Abtülfettâh İsmail Şelebî. Kahire: Dâru Nehdati Mısır, 1977.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1955-1956.
• Öğmüş, Harun. “Yedi Harf Meselesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 24 (2010), 1-23.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Nşr. Nizâr Mustafa el-Bâz. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, t.y.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1977.
• Sülün, Murat. “Vahy, Nübüvvet ve Kur’an’ın Vahyediliş Aşamaları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1997), 99-149.
• Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir, el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Şâhin, Abdussabûr. “Kur’an Tarihinde Yedi Harf Meselesi II”. Çev. Tayyar Altıkulaç. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 12 (1973/2), 67-72.
• Taberî, Ebû Ca‘fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Mahmûd Muhammed Şâkir, Ahmed Muhammed Şâkir. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu müşkili’l-âsâr. Tahkik, tahrîc, ta‘lik: Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmi‘u’l-kebîr / Sünenü’t-Tirmizî. Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbüh. Şerh ve thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. Nşr. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin Esat. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Fâik fî garîbi’l-hadîs. Thk. Ali Muhammed Becâvî, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1971.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hâkâiki ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1957.
• Zirikli, Hayreddîn. el-A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyin, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Fevvâz Ahmed Zümerlî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabi, 1995.