“Mü’minler Parçaları Birbirine Bağlı Bina Gibidir” Hadis-i Şerifinin İşârî Yorumları: İbnü’l-Arabî Örneği

Yıl 2020, Sayı: 49, 259 - 290, 15.12.2020

Osman Nuri Karadayı

https://doi.org/10.17120/omuifd.800933

Öz

Sûfîlerin bazı âyet ve hadisleri işârî metotla yorumlayıp şerh ettikleri bilinmektedir. “Mü’min, mü’min için âdeta birbirini destekleyen bina gibidir.” hadis-i şerifi de sûfîler tarafından işârî tarzda yorumlanan hadislerden biridir. İlk bakışta mü’minlerin birlik ve beraberliğini vurgulayan bu hadis hakkında hem sosyal hayata hem de mânevî yaşama yönelik yorumlar yapılmıştır. Bu yorumlar arasında, salgın hastalıklar döneminde mü’minlerin nasıl davranması gerektiği ile ilgili ilkeler de yer almaktadır. Ayrıca hadisteki “mü’min” lafızlarını, yaratılmış mü’min ve Allah’ın isimlerinden el-Mü’min şeklinde telakki eden İbnü’l-Arabî’nin yorumları ise büsbütün metafizik bir boyut arz etmektedir. Yapılan yorumların çeşitlenmesinin temelinde lafız hususiyetleri ve sembolik anlatım özellikleri yer almaktadır. Bu çalışmada hadis hakkında yapılan şerh ve yorumlar zâhir-bâtın münasebeti çerçevesinde ele alınacak, nasların ve naslarda yer alan sembollerin marifetin ifade edilmesindeki fonksiyonu irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tasavvufî Hadis Şerhi, Sembolik Dil, Mü'min, Bina

Mystical Commentaries of the Hadith “Believers are Like a Building Whose Different Parts Enforce Each Other”: The Case of Ibn al-Arabī

Öz

It is known that sufīs interpret certain verses and hadiths via ishārī (symbolic) method, and form their comments. The hadith ‘Believers are like a building, they support and strengthen each other’ is one of the hadiths which are interpreted by sufīs in the mystical ways. At first glance, interpretations both towards social life and spiritual life have been made about this hadith, which underlines the unity and solidarity. Among these interpretations, there are also principles as to how to act during a period of a pandemic for believers. In addition, the comments by Ibn al-Arabī, who considers the “believer” (mu’min) words in the hadith as the creature believers and as al-Mu’min, which is one of the names of Allah, form a completely metaphysical aspect. The ishārī commentary on the hadith started with al-Kalābādhī, continued with G̲h̲azzālī and reached to the top level with Ibn al-Arabī. The variation of interpretations made stem from the wording characteristics and quali-ties of figurative expression. In this study, commentaries and interpreta-tions made about this hadith will be addressed within the scope of eso-teric and exoteric relations, and the function of religious canons (an-nass) and the symbols in them in expressing the merit in particular of Ibn al-Arabī will be examined.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Sufistic Hadith Commentaries, Building

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Musnedu Aḥmed b. Ḥanbel. 12. Cilt. B.y.: Cemʿiyyetu'l-Merkezi'l-İslâmî, 2010.
• Ağbal, Davut. İbn Arabî’de İşârî Tefsir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• ʿAlîyyu'l-Ḳârî, Ebu'l-Ḥasen Nûruddîn ʿAlî el-Mollâ. Fetḥu Bâbi'l-ʿİnâye bi Şerḥi'n-Niḳâye. Halep: y.y., 1967.
• Atasağun, Galib. “Sembol ve Sembolizm”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997): 369-387.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebû'l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî, Fetḥu'l-Bârî Şerḥu Ṡaḥîḥ el-Buḫârî. nşr. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1379/1959.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. ʿUmdetu'l-Ḳârî Şerḥu Ṡaḥîḥi'l-Buḫârî. 15. Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, t.y.
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. Nuḫabu'l-Efkâr fî Tenḳîḥi Mebânî'l-Aḫbâr fî Şerḥi Meʿânî'l-Âŝâr. nşr. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 19. Cilt. b.y.: y.y., 1429/2008.
• el-Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. ʿAlî el-Ḫusrevcerdî el-Ḫurâsânî. es-Sunenu'l-Kubrâ. nşr. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 3. Baskı. Beyrût: y.y., 1424/2003.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. Sahihu’l-Buhârî. nşr. Muḥammed Zuheyr en-Nâṡir. 9 Cilt. Beyrût: Dâru Ṭavḳi'n-Necât, 1422.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî. Taḫrîcu'l-Eḥâdîŝi'l-Merfûʿati'l-Musnede fî Kitâbi't-Târîḫi'l-Kebîr. nşr. Muḥammed b. ʿAbdulkerîm b. ʿUbeyd. Riyâd: Mektebetu'l-Ruşd, 1420/1999.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. el-Edebu'l-Mufred. nşr. ʿAli ʿAbdulbasîṭ Mezîd-ʿAli ʿAbdulmaḳṡûd Riḍvân. Kahire: Mektebetu'l-Ḫancî, Kahire 2003.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV Yayınları 2015.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Maʻrifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları 2007.
• ed-Dâreḳuṭnî, Ebû'l-Ḥasen ʿAlî b. ʿOmer el-Bağdâdî. Kitâbun fîhi ʾErbaʿûne Ḥadîŝen min Musnedi Bureyd b. ʿAbdullâh b. Ebî Burde ʿan Ceddihi ʿan Ebî Mûsâ el-ʾEşʿarî Raḍiyallâhu ʿanh. nşr. Muḥammed b. ʿAbdilkerîm b. ʿUbeyd. b.y.: Câmiʿatu ʾUmmi'l-Ḳurâ, 1420/1999.
• Demirli, Ekrem. “Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbnü'l-'Arabî'de Harf Sembolizmi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 17 (2008), 223-236.
• Durand, Gilbert. Sembolik İmgelem. çev. Ayşe Meral. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Ebû ʿAbdurrahman es-Sulemî, EbûʿAbdurraḥman Muḥammed b. el-Ḥuseyn en-Nîsâbûrî. Ḥaḳâʾiḳu't-Tefsîr. nşr. Seyyid ʿİmrân. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1421/2001.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. nşr. Şuʿayb el-Arnaûṭ. B.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Ebû'l-Leyŝ es-Semerḳandî, Naṡr b. Muḥammed b. Aḥmed b. İbrâhîm. Baḥru'l-ʿUlûm. nşr. Maḥmûd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, t.y.
• Emiroğlu, İbrahim. Sûfi ve Dil. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Eren, Mehmet, “Sadreddin Konevî’nin Tasavvufî Hadis Şerhçiliği “Hz. Peygamber’in Rüyada Görülmesi Rivâyeti” Çerçevesinde”, I. Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyumu Bildirileri = The First International Symposium on Sadraddin Qunawi (2010), 99-115.
• el-Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. Mişkâtu'l-Envâr. nşr. Ebu'l-ʿAlâ ʿAfîfî. Kahire: ed-Dâru'l-Ḳavmiyye li'ṭ-Ṭıbâʿi ve'n-Neşr, t.y.
• el-Gazzâlî, Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed. İḥyâʾu ʿUlûmi'd-Dîn. 4 Cilt. Beyrût: Dâru'l-Maʿrife, t.y.
• Gündoğdu, Cengiz. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde “Mânâ Dili”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005): 221-232.
• el-Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. İstanbul: Alfa, 2017.
• el-Ḥakîm et-Tirmiżî, EbûʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAlî. Beyânu'l-Farḳ beyne'ṡ-Ṡadr ve'l-Ḳalb ve'l-Fuʾâd ve'l-Lub. nşr. Aḥmed ʿAbdurraḥîm es-Sâyiḥ. Kahire: Merkezu'l-Kitâb li'n-Neşr, t.y.
• Hucvirî. Keşfü’l-mahcûb. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbn ʿAcîbe, Aḥmed b. Muḥammed b. el-Mehdî b. ʿAcîbe el-Ḥasenî el-İdrîsî eş-Şâżelî el-Fâsî. el-Baḥru'l-Medîd fî Tefsîri'l-Ḳurʾâni'l-Mecîd. nşr. Aḥmed ʿAbdullâh el-Ḳuraşî Raslân. Ḳâhire: y. 1419.
• İbn Baṭṭâl, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. Ḫalef b. ʿAbdulmelik İbn Baṭṭâl. Şerḥu Ṡaḥîḥi'l-Buḫârî. nşr. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyâd: Mektebetu'r-Ruşd, 1423/2003.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Muṡannef. nşr. Muḥammed ʿAvvâme. 7 Cilt. Riyad: Dâru'l-Ḳıble, 1409H.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebû'l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. Fetḥu'l-Bârî Şerḥu Ṡaḥîḥ el-Buḫârî. nşr. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Miskeveyh, Ebû ʿAlî Aḥmed b. Muḥammed b. Yaʿḳûb Miskeveyh. Tehżîbu'l-Aḫlâḳ ve Taṭhîru'l-Aʿrâḳ. nşr. İbnu'l-Ḫaṭîb. B.y.: Mektebetu'ŝ-Ŝeḳâfeti'd-Dînîyye, t.y.
• İbn Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. Terc. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2012.
• İbnü’l-Arabî, Ebu Bekir Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Hâtimî. Fütuhâtu’l-Mekkiyye. nşr. Ahmed Şemseddin. 8 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-Arabî el-Hâtimî et-Tâî el-Endelüsî. Kitâbu’l-gâyât fîmâ verade mine’l-gayb fî tefsîri ba‘dı’l-âyât. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 01777.
• İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-Arabî el-Hâtimî et-Tâî el-Endelüsî. Kitâbu’l-gâyât fîmâ verade mine’l-gayb fî tefsîri ba‘dı’l-âyât. Berlin Kütüphanesi, nr. 2956.
• İbnu'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî. Keşfu'l-muşkil min hadîŝi'ṡ-Ṡaḥîḥayn. nşr. ʿAlî Ḥuseyn el-Bevvâb. 4 Cilt. Riyâḍ: Dâru'l-Vaṭan, t.y.
• İbnu'l-Mubârek, Ebû ʿAbdurraḥmân ʿAbdullâh b. Mubârek et-Turkî. ez-Zuhd ve'r-Reḳâʾiḳ l'ibni'l-Mubârek ve'z-Zuhd li Nuʿaym b. Ḥammâd. nşr. Ḥabîburraḥmân el-ʾAʿẓamî. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, t.y.
• İbnu'l-Mulaḳḳın, Ebû Ḥafṡ ʿOmer b. ʿAlî b. Aḥmed el-Mıṣrî. et-Tavḍîḥ li Şerḥi'l-Câmiʿi'ṡ-Ṡaḥîḥ. 36 Cilt. Dimeşḳ: y.y., 1429/2008.
• İsmâʿîl Ḥaḳḳı Bursevî, İsmâʿîl Ḥaḳḳî b. Muṡṭafâ el-İstânbûlî el-Ḥanefî el-Ḫalvetî. Rûḥu'l-Beyân. 10 Cilt. Beyrût: Daru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, t.y.
• Kara, Ömer. “Meşhur Ama Az Tanınan Çok Yönlü Bir İlim Adamı: Rağıb el-Isfahani.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi] [İİFD] [EAÜİFD]. (2012) 38. ss. 101-146
• el-Ḳâḍî ʿİyâḍ, Ebû'l-Faḍl ʿIyâḍ b. Mûsâ b. ʿIyâḍ b. ʿAmrûn el-Yaḥṡubî. İkmâlu'l-Muʿlim bi Fevâʾidi'l-Muslim. nşr. Yaḥyâ İsmâʿîl. 8 Cilt. b.y.: y.y., 1419/1998.
• el-Ḳasṭalânî, Ebû'l-ʿAbbâs Şihâb ed-Dîn Aḥmed b. Muḥammed. İrşâdu's-Sârî li Şerḥi Ṡaḥîḥi'l-Buḫârî. 10. Cilt. Mısır: el-Maṭbaʿatu'l-Kubrâ'l-Emîrîyye, 1323H.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Taʿarruf. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• el-Munâvî, Zeynuddîn Muḥammed ʿAbdirraûf b. Tâcu'l-ʿÂrifîn el-Ḥaddâdî. Feyḍu'l-Ḳadîr fî Şerḥi'l-Câmiʿi'-ṡ-Ṡağîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetu't-Ticâriyyetu'l-Kubrâ, 1356/1937.
• Muslim, Ebû'l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Musnedu's-Ṡaḥîhu'l-Muḥtaṡar bi Naḳli'l-ʿAdl ʿani'l-ʿAdl ilâ Resûlillâh. nşr. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru ʾİḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, t.y.
• el-Muttaḳî el-Hindî, ʿAlâʾu'd-Dîn ʿAlî b. Ḥisâmi'd-Dîn b. Ḳâḍî Ḫân el-Ḳâdirî eş-Şâẑelî el-Hindî el-Burhânfûrî (ö.975/1567), Kenzu'l-ʿUmmâl (nşr. Bekrî Ḥayyânî), Muessesetu'r-Risâle, 1401/1981.
• en-Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî. es-Sunen (el-Maʿrûf bi's-Suneni'l-Kubrâ). 20 Cilt. Kâhire: Dâru't-Taʾṡîl, 1433/2012.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref. Şerḥu'n-Nevevî ʿalâ Muslim. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, 1392/1972.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/23 (2009), “İbnü’l-Arabî” özel sayısı - II, 75-89.
• Ögke, Ahmet. Vâhib-i Ümmî'den Niyâzî-i Mısrî'ye Türk Tasavvuf Düşüncesinde Metaforik Anlatım. Van: Ahenk Yayınları, 2005.
• er-Râğıb el-Iṡfehânî, Ebû'l-Ḳâsım el-Ḥuseyn b. Muḥammed. eż-Żerîʿa ilâ Mekârimi'ş-Şerîʿa. nşr. Ebu'l-Yezîd Ebû Zeyd el-ʿAcemî. Kahire: Dâru es-Selâm, 1428/2007.
• er-Râmehurmuzî, Ebû Muḥammed el-Ḥasen b. ʿAbdurraḥmân b. Ḫallâd el-Fârisî. Emŝâlu'l-Ḥadîŝ. nşr. ʿAbdulʿalî ʿAbdulḥamîd el-Aʿẓamî. Bombay: y.y., 1404/1983.
• er-Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿOmer et-Teymî. Mefâtîḥu’l-Ğayb. 32 Cilt. 2. Baskı. Beyrut.: Daru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî,1420.
• es-Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü'l-ʾEimme. el-Mebsûṭ. nşr. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. Beyrût: y.y., 1421/2000.
• Şemsuddîn el-Kirmânî, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Saʿîd. el-Kevâkibu'd-Derârî fî Şerḥi Ṡaḥîḥi'l-Buḫârî. nşr. ʿAlî b. Daḫîlullâh b. ʿUceyyân el-ʿAvfî. Beyrût: y.y., t.y.
• eṭ-Ṭaberânî, Ebû’l-Ḳâsım Suleymân b. Aḥmed b. Eyyûb eş-Şâmî. el-Muʿcemu’l-ʾEvsaṭ. nşr. Ṭâriḳ b. ʿİvaḍullâh b. Muḥammed, ʿAbdulmuḥsin b. İbrahim el-Ḥuseynî. Kahire: Dâru’l-Ḥaremeyn, t.y.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı. Tenkitli Metin. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• et-Tirmiżî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ. es-Sunen. nşr. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1998. et-Ṭûfî , Ebu'r-Rebiʿ Suleymân b. ʿAbdulḳavî b. el-Kerîm es-Ṡarṡarî. et-Taʿyîn fî Şerḥi'l-Erbaʿîn. nşr. Aḥmed Hâc Muḥammed ʿOsmân. Beyrût: y.y., 1419/1998.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Yıldırım, Enbiya. Geleneksel Hadis Yorumculuğu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Tasavvufî Hadis Şerhleri ve Konevî’nin Kırk Hadis Şerhi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1990.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• ez-Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâḳ. İtḥâfu's-Sâdeti'l-Mutteḳîn. Beyrût: y.y., 1414/1994.
• ez-Zeylaʿî, ʿOŝmân b. ʿAlî b. Meḥcen el-Bâriʿî Faḫruddîn el-Ḥanefî. Tebyînu'l-Ḥaḳâîḳ Şerḥu Kenzi'd-Daḳâiḳ ve Ḥâşiyeti'ş-Şelebî. Kahire: el-Maṭbaʿatu'l-Kubre'l-ʾEmîriyye, 1313H.
• Çelik, Ahmet. Tasavvufî Tefsir Âlûsî Örneği. Erzurum: Ekev Yayınevi, 2002.
• Gördük, Yunus Emre. “İşârî Tefsirin Mahiyeti, Meşrûiyeti ve Bâtınî Yorumdan Far-kı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 11/2 (2011), 9-47.
• Gül, Halim. Mesnevî’de Tasavvufî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Okuyan, Mehmet. Necmuddin Dâye ve Tasavvufî Tefsiri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2001.
• Yıldırım, Ahmet. “Hadisleri Anlamada İşârî Yorum”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2004), 13-36.