An Evaluation on Some Old Influences Seen in Religious Belief and Life in Anatolia

Yıl 2021, Sayı: 50, 429 - 467, 24.06.2021

Ethem Karaçoban

https://doi.org/10.17120/omuifd.891484

Öz

There are several factors that affect the formation of people’s beliefs. In this study, some of the old cultural traces seen in the religious lives of the Muslim people living in Anatolia were discussed and evaluated in terms of creed. The article mainly focuses on the cultural elements that the Turks had before becoming Muslim and the Christian effects that were mostly observed during the visits to the grave, which left a pro-found effect on the religious life of the Anatolian people. In this con-text, the importance of the subject was emphasized by mentioning is-sues such as the shamans who had important position in the life of the pre-Islamic Turks, some names who had a wide impact on the society with their religious understanding and life after the adoption of the re-ligion of Islam, some rituals performed after the dead, rain prayer and sacrifice. The importance of the subject is obvious in terms of the accu-rate analysis of the beliefs and religious lives of the people of geogra-phy. In the article, by making quotations from current researches, the vi-tality of the subject was emphasized and the issues that could not be found together with the belief of monotheism were tried to be drawn attention.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Creed, Tawhid, Shaman, Tomb.

Anadolu’da Dinî İnanç ve Yaşayışta Görülen Bazı Eski Tesirler Üzerine Değerlendirme

Öz

İnsanların inançlarının oluşmasında çeşitli faktörlerin tesirleri vardır. Bu çalışmada Anadolu’da yaşayan Müslüman halkın dinî yaşantılarında görülen eski kültürel izlerden bazıları ele alınmış ve yer yer bunların itikadi açıdan değerlendirilmesi yapılmıştır. Makalede ağırlıklı olarak Anadolu insanının dinî yaşantısında derin tesirler bırakan, Türklerin Müslüman olmadan önce sahip oldukları kültürel unsurlar ile izleri daha çok mezar ziyaretlerinde görülen Hıristiyan etkiler üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda İslâm öncesi Türklerin hayatında çok önemli bir yeri olan şamanlara, İslâm dinini kabülden sonra ise dinî anlayış ve yaşayışlarıyla toplum arasında geniş etkileri olan bazı isimlere, ölülerin arkasından yapılan bir takım ritüellere ve yağmur duası, kurban kesme gibi hususlara değinilerek konunun önemine dikkat çekilmiştir. Coğrafya insanının sahip olduğu inanç ve bir vecibe olarak yerine getirdiği dinî yaşantılarının doğru olarak tahlili açısından konunun önemi açıktır. Makalede kitabi bilgilerle yetinilmeyerek zaman zaman konuyla ilgili olarak yapılan güncel araştırmalardan alıntılar yapılmak suretiyle konunun canlılığı vurgulanarak tevhid anlayışıyla bir arada bulunamayacak hususlara dikkat çekilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İtikad, Tevhid, Şaman, Türbe

Kaynakça

• Acıpayamlı, Orhan. “Türkiye’de yağmur Duası”. AÜDTCFD, 22/ 3-4 (1964), 221-250.
• Atay, Hüseyin. “İslamdan Önce Arap Yarımadasında Putperestlik ve Yayılışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1-4 (1957), 80-89.
• Babinger Franz - Köprülü, Fuat. Anadoluda İslâmiyet. çev. Ragıp Hulusi. haz. Mehmet Kanar. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Baskı, 2000.
• Baktır, Mustafa. “İstiskā”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/381-383. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bardakoğlu, Ali. “İslam’da Kurban”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/436-440. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 5. Baskı, 1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu's-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Coşkun, Arif. İslâm’a Göre Sihir Cin Çarpması Teşhis ve Tedâvî Usûlleri. İstanbul: 1993.
• Çelebi, İlyas. “Muska”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çelikcan, Hüseyin. “Türk-İslam Kucaklaşması Hoca Ahmed Yesevî ve Bilinmesi Gereken Gerçekler”. Türk Yurdu Dergisi 14/88 (Aralık 1994),365-374.
• Çıblak, Nilgün. “Mersin’de İnanç Merkezlerine Bağlı Kurban Törenleri”. TÜBİAR-XVII (Bahar 2005),155-176. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/156829
• Çınarbaş, Deniz Canel. "İslami ve İslam Öncesi İnançlar ve Psikoloji: Türkiye’deYerel Sağaltım Yöntemleri Bağlamında Türbeve Hoca Ziyaretleri". AYNA Klinik Psikoloji Dergisi 2 / 1 (Mart 2015), 27-39 https://doi.org/10.31682/ayna.470651
• Erdem, Mustafa. “Geleneksel Türk Dini ve İslam”. Dini Araştırmalar 1/2 (Eylül-Aralık 1998), 79-91.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 8. Baskı, 1988.
• Fazlur Rahman, İslâm Geleneğinde Sağlık ve Tıp, çev. A.Bülent Baloğlu-Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn, çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1973.
• Göka, Şenol. İnsan ve Mekan. İstanbul: Pınar Yayınları, 2001.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Dede Korkut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/77-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, 1973.
• Güç, Ahmet. “Putperestlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/365-368. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Gülensoy, Tuncer. “Manas Destanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/557-558. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. Hurafeler ve İslâm Gerçeği, haz. Ahmet Gökbel. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
• Güngör, Erol. Tarihte Türkler. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1992.
• Güngör, Harun. “Şamanizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/325-358. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. "İslamda İlk Siyasi Kavmiyetçilik HİLAFETİN KUREYŞLİLİĞİ". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 / 1 (Nisan 1979), 121-213. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000575
• Haviland, William A. Kültürel Antropoloji. çev. Hüsamettin İnaç-Seda Çiftçi, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2002.
• Hasluck, Frederick William. Bektaşîlik Tetkikleri. çev. Ragıp Hulusi. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Hotham, David. Türkler. çev. M.Ali Kayabal. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1973.
• https://www.sabah.com.tr/yasam/2012/12/22/hristiyan-azizi-mi-musluman-evliya-mi
• İbn el-Kelbî, Putlar Kitabı. çev. Beyza Düşüngen Bilgin. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâleddin Abdülmelik. Siretu İbn Hişam, thk. Mustafa Saka-İbrahim Ebyarî-Abdulhafız Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: 1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve'n-Nihâye. çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Telbîsü İblîs. Dar’ü İbnü’l-Cevzî, 2. Baskı, 1410/1990.
• İnan, Abdülkadir. “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi 4 (1952), 19-30. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/742/9466.pdf
• İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi,1976.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Yayınları, 1954.
• İplikçioğlu, Bülent. “Anadolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kafesoğlu, İbrahim. Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980.
• Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 3. Baskı, 1999.
• Kandemir, Yaşar. “Ziyaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 44/496-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Karaçoban, Ethem. "Menâhicü’l-usûli’d-dîniyye ilâ mevâkıfi’l-makāsıdi’l-yakīniyye". Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 / 2 (Aralık 2020), 208-215.
• Karakaş, Selim. “Türklerin Orijinal Dinleri Meselesi”. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 13/2 (2014), 463-477. http://jss.gantep.edu.tr
• Karakoç, Sezai. Fizik Ötesi Açısından Ufuklar ve Daha Ötesi. 3 Cilt. İstanbul:Diriliş Yayınları,1998.
• Kayaoğlu, İsmet. “Mevlâna’nın Çağdaşı Derviş Tarîkatlar Babalar Kalenderîler Ve Diğerleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (1990), 147-154.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Cin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/9-10. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kobya, Elif Şebnem. Türkiye’de Yağmur Törenleri ve Yağmurla İlgili İnanışlar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Köksal, Hasan. “Eski Türk Toplumu’nda Kutsal Değerler ve Kurban’ Kavramı”, Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler, haz. Feyzi Halıcı. 2 Cilt. Ankara: Güven Matbaası, 1985.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: DİB Yayınları, 7. Baskı, 1991.
• Lings, Martin. Antik İnançlar Modern Hurafeler. çev. Nabi Avcı-Ufuk Uyan. İstanbul: Ağaç Yayınları, 1991.
• Macit, Nadim. Kur’an ve Hadise Göre Şirk ve Müşrik Toplum. Konya, 1992.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Anadolu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/110-116. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Olgun, Tahir (Tahirü’l-Mevlevî). Müslümanlıkta İbadet Tarihi. nşr. Abdullah Işıklar. İstanbul: Bilmen Basımevi, 2. Baskı, 1963.
• Ölmez, Filiz Nurhan - Gökmen, Şirin. “Isparta İl Merkezi'nde Bulunan Türbeler”, Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 35 (2005), 71-103.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din Büyü Sanat Efsane. İstanbul: Gergeç Yayınevi, 1971.
• Özterlemez, Ayşenur. Türk Toplumunda Din Büyü İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Pehlivan, Abdulhamid. Ölüm ve Sonrasına Ait Günümüz Halk İnançlarının Teolojik Alt Yapısı (İstanbul/Maltepe Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Sencer, Muzaffer. Dinin Türk Toplumuna Etkileri. İstanbul: 1968.
• Sepetçioğlu, Mustafa Necati. Karşılaştırmalı Türk Destanları. İstanbul: Akran Yayıncılık, 1990.
• Sezer, Baykan. Toplum Farklılaşması ve Din Olayı. İstanbul: İÜEFY, 1981.
• Söylemez, Mahfuz Mehmet. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”, Milel ve Nihal 11/1 (Ocak-Haziran 2014), 9-50. https://doi.org/10.17131/milelnihal.10321
• Şener, Cemal. Şamanizm. İstanbul: Ant Yayınları, 11. Baskı, 2000.
• Topaloğlu, Bekir. “Kelâm İlminin Diğer İslâmî İlimlerle Münasebeti” İlâhiyat Fakülteleri Kelâm Anabilim Dalı Eğitim-Öğretim Meseleleri Koordinasyon Toplantısı II. İstanbul: İFAV, 1998, 5-11.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 30. Baskı, 2020.
• Turan, Osman. “Türkler ve İslâmiyet”. AÜDTCFD 4/4 (1946), 457-485.
• Türkdoğan, Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi. İstanbul: Turan Yayınları, 1996.
• Uraz, Murat. Türk Mitolojisi. İstanbul: Mitologya Yayınları, 1992.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Anadolu Örf ve Âdetlerinde Eski Kültürlerin İzleri”. AÜİFD 17/1 (1969), 1-28.
• Vatandaş, Celaleddin. Vahiyden Kültüre. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1971.
• Yılmaz, Emre. “Türbe Ziyaretlerinin Sebepleri ve Fert Üzerindeki Etkileri: Bilecik Örneği”. Mediterranean Journal of Humanities (2016), 531-552.
• Yurdaydın, Hüseyin. “Türk İslâm Kültürüne Giriş”. Diyanet Dergisi, Hicret Özel Sayısı (1981), 249-283.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig II, çev. Reşid Rahmeti Arat. Ankara: TTKY, 1959.