Kilis Yahudi Cemaati ve Onlardan Kalan Bir Miras: Kilis Sinagogu

Yıl 2022, Sayı: 52, 287 - 322, 30.06.2022

Abdullah Altuncu , Akın Tercanlı

https://doi.org/10.17120/omuifd.1107300

Öz

Yahudi Tarihi, farklı dönemlerde ve ayrı coğrafyalarda yaşayan Yahudi topluluklarının birikimlerinden, tecrübelerinden, kültürel dokularından, dini hayatlarından ve belki de en önemlisi hem bireysel hem de toplumsal yaşanmışlıklarından oluşmaktadır. Erken dönemlerden itibaren Anadolu’da görülen Yahudi topluluklarının bir çoğu günümüze kadar varlığını korunmuştur. Bu topluluklardan birisi de Halep Hahambaşılığına bağlı olarak 1960’lı yıllara kadar varlığını koruyan Kilis Yahudi cemaati olmuştur. Kendisine ait sinagogu, okulları ve mezarlığı bulunan Kilisli Yahudilerin, Müslüman komşuları ile aynı mahalleler içerisinde yaşamış oldukları bilinmektedir. Birbirinden farklı pek çok dini cemaate ev sahipliği yapmış olan Kilis’te, varlığını en uzun süre devam ettiren topluluk Yahudiler olmuştur. Muhafazakâr bir dini hayatlarının olduğu bilinen Kilisli Yahudiler, genel olarak ticaretle uğraşmışlardır. Milli Mücadele döneminde ise Fransızlara karşı Türklerin yanında yer almıştır. Şehirde yaşamış olan Yahudi cemaatine ait yapıların mevcut izleri, bu topluluğun mimari ve kültürel yapıları hakkında bilgi vermektedir. Bütün bu bilgilere ek olarak Kilis’te Yahudilerin yakın döneme kadar yaşamış olmaları sebebiyle Yahudilerle ilgili hatıraların, toplumsal hafızada halen canlı olduğu görülmektedir. Karşılıklı saygı, hoşgörü ve gösterilen değer üzerinden şekillenen ilişki hem Müslüman hem de Yahudiler tarafından bozulmadan sürdürülmüştür. Bu bağlamda Kilis Sinagogu’nun yakın tarihte yapılan restorasyonu da büyük anlam taşımaktadır. Bu makalede Kilis Yahudi cemaati, sinagogların Yahudi topluluklar açısından kurumsal önemi ve son olarak Kilis Sinagogu’nun yapısal özellikleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yahudilik, Kilis, Yahudi Cemaati, Sinagog, Halep Hahambaşılığı

The Jewish Community in Kilis and their Heritage in the City: The Kilis Synagogue

Öz

The Jewish History consists of the accumulation, experience, cultural texture, religious life of Jewish communities, and perhaps most importantly, of individual and group experiences of Jews living in different periods and parts of the world. The Jewish communities residing in Anatolia since the early times have preserved their existence from the first periods of the Ottoman Empire to the present time. Of these the Kilis Jewish community represented by the chief rabbinate of Aleppo lived in Kilis until 1960s. The Jews of Kilis, who had their own synagogue, schools and cemetery, lived in the same neighborhoods as their Muslim neighbors. In Kilis, which has been home to many different religious communities, the Jews are one of the longest-standing communities. The Jews of Kilis, are known to have had a conservative religious life, and been generally engaged in trade, and also stood with the Turks against the French during the National Independece (Milli Mucadele). It is possible to see the concrete traces of the Jewish faith through the architectural and cultural fabric of the city, which was home to communities of different faiths. The traces, ruins and existence of religious structures with different characters, which we encounter as material reflections of the spiritual world in Kilis, reveal the multicultural life in Kilis with people from various faith. In addition, since the Jews in Kilis lived until recently, the memories of the Jews can be said to be still alive in the collective memory of the city. A relationship shaped by mutual respect, tolerance and values have been maintained both by Muslims and Jews. In this context, the recent restoration of the Kilis Synagogue is also of great significance. This article will account for the Kilis Jewish community, and discuss institutional of synagogues and the Kilis community in particular for Jewish communities.

Anahtar Kelimeler

Jewish, Kilis, Jewish Community, Synagogue, The Chief Rabbinate of Aleppo

Kaynakça

• Altınel, Tolga Savaş. İsrailoğulları’nın Kutsal Soyu Kohenler. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2021.
• Altuncu, Abdullah. Yahudilikte Gelenek ve Haskala İlişkisi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Aydın, Ravza. “Mizrahi Yahudileri ve İsrail’deki Sosyokültürel Durumları”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/37 (2018), 81-105.
• Babil Talmudu. https://www.sefaria.org/texts (Erişim Tarihi: 12.02.2022).
• Baer, Yitzhak. A History of the Jews in Christian Spain. Illinois: Varda Books, 2001.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi Maliye Nezareti Varidat Muhasebesi Cizye Defteri: BOA ML VRD CMH d 01493.
• Bebekoğlu, Sıdıka - Tektuna, Mehmet. Kilis Kültür Envanteri (Kentsel Mimari, Kırsal Mimari ve Yazılı Eseler). Kilis: Kilis Valiliği Yayınları, 2008.
• Bell, Dean Phillip. Jews in the Early Modern World. Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, 2008.
• Besalel, Yusuf. Osmanlı ve Türk Yahudileri. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2004.
• Besalel, Yusuf. Yahudilik: Tarihçesi, Ritüeller, Türk Yahudileri, Holokost, Antisemitizm, Sık Sorulan Sorular. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2021.
• Beşe, İbrahim. Cumhuriyet Öncesinde ve Sonrasında Kilis. Ankara: Kilis Kültür Derneği Yayınları, 2013.
• Bleich, Judith. “Liturgical Innovation and Spirituality: Trends and Trendiness”. Jewish Spirituality and Divine Law. 315-405. New York: KTAV Publishing House, 2005.
• Chitrik, Mendy. “An Unforgettable Day in Kilis and Gaziantep!”. The Times of Israel. https://blogs.timesofisrael.com/an-unforgettable-day-in-kilis-and-gaziantep (Erişim Tarihi: 22.02.2022).
• Cohen A. (ed.). Jeremiah. London: The Soncino Press, 1980.
• Delevi, Metin. “Aşkenaz-Sefarad İlişkileri, Farklılıklar”. Şalom Gazetesi. http://www.salom.com.tr/haber-86026-askenaz__sefarad_IlIskIlerI_farkliliklar.html (Erişim Tarihi: 17.02.2022).
• Galante, Avram. Histoire des Juifs de Turquie. 4. İstanbul: Isis Yayımcılık, 1986.
• Güleryüz, Naim A. “Fetih Öncesi ve Feth-i Hakani Sonrası İstanbul’da Musevi İbadethaneleri”. Osmanlı İstanbulu – II. 439-454. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Güleryüz, Naim A. Gaziantep Yahudileri. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2012.
• Güleryüz, Naim A. Tarih Boyunca Trakya ve Anadolu’da Yahudi Yerleşimleri. 2. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2018.
• Güleryüz, Naim A. Türkiye Sinagogları: Trakya ve Anadolu Sinagogları. 2. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2008.
• Güngör, Muhammed. Yahudi Geleneğinde Süleyman Mabedi. Ankara: İlâhiyat, 2014.
• Gürkan, Salime Leyla. Yahudilik. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Harel, Yaron. Intrigue and Revolution: Chief Rabbis in Aleppo, Baghdad, and Damascus 1744–1914. London: The Littman Library of Jewish Civilization, 2015.
• Hasanoğlu, Eldar. Temel Kaynaklar Işığında Gerut: Yahudiliğe Geçiş. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
• İbn Meymun, Musa. Mişne Tora. https://www.sefaria.org/texts (Erişim Tarihi: 14.02.2022).
• Karo, Yosef. Şulhan Aruh. https://www.sefaria.org/texts (Erişim Tarihi: 14.02.2022).
• Kilisli Kadri. Kilis Tarihi. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1932.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri ile Kilis Tarihi. İstanbul: Fatih Matbaası, 1968.
• Kraemer, David. Rabbinic Judaism: Space and Place. London, New York: Routledge, 2016.
• Krinsky, Carol Herselle. Synagogues of Europe: Architecture, History, Meaning. Cambridge, Massachusetts, London: The MIT Press, 1985.
• Kudüs Talmudu. https://www.sefaria.org/texts (Erişim Tarihi: 12.02.2022).
• Laderman, Shulamit. Jewish Art in Late Antiquity: The State of Research in Ancient Jewish Art. Leiden, Boston: Brill, 2021.
• Meral, Yasin. Yahudi Kaynakları Işığında Yahudilik. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2021.
• Mitrani, Mili - Alok, Ersin. Anatolian Synagogues. İstanbul Alok Productions, 1992.
• Muñoz-Garrido, Daniel. “The Medieval Synagogue of Molina de Aragón: Architecture and Decoration”. Arts 9/1 (2020), 1-28.
• Özşavlı, Halil. “Cumhuriyet Dönemi İlk Nüfus Sayımında Kilis (1927)”. Online Konferans, https://www.youtube.com/watch?v=cqbskUmcmhA (Erişim Tarihi: 03.03.2022)
• Pamuk, Bilgehan. Kilis Kazâsı (1867-1908). Gaziantep: Kilis Belediyesi, 2020.
• Parkes, James. “Church and Synagogue in the Middle Ages”. Transactions: Jewish Historical Society of England 16 (1945-1951), 25-33.
• Perez, Joseph. History of a Tragedy: The Expulsion of the Jews from Spain. Urbana, Chicago: University of Illinois Press, 1993.
• Posner, Raphael. “Synagogue, In Halakhah”. Encylopedia Judaica. 19/362-364. Jerusalem: Keter Publishing House, 2007.
• Rabinowitz, Louis Isaac. “Synagogue, Origins and History”. Encylopedia Judaica. 19/353-355. Jerusalem: Keter Publishing House, 2007.
• Rashi on Jeremiah. https://www.sefaria.org/texts (Erişim Tarihi: 16.02.2022).
• Runesson, Anders – Binder, Donald D. - Olsson, Birger. The Ancient Synagogue from its Origins to 200 C.E. Leiden, Boston: Brill, 2008.
• Sâlnâme-i Vilâyet-i Haleb 1285, 1286, 1287, 1288, 1289, 1290, 1291, 1293, 1295, 1307, 1308, 1309, 1310, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317, 1318, 1319, 1320, 1321, 1322, 1323, 1324, 1326.
• Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye 1317.
• Sigonii, Caroli. De Republica Hebraeorum libri VII. Bononiae: Apud Ioannem Rossium, 1582.
• Simha, Goldin. “The Synagogue in Medieval Jewish Community as an Integral Institution”. Journal of Ritual Studies 9/1 (Winter 1995), 15-39.
• Taşkın, Osman. “Ekonomik ve Tipolojik Bir Tahlil: Kilis’te Gayrimüslimler (1846-1849)”. Mavi Atlas 9/2 (Ekim 2021), 167-181.
• Toy, Crawford Howell. Introduction to the History of Religions. Boston: Ginn and Company, 1913.
• Tuna, Serpil. Türkiye’de Sinagog Mimarisi ve Edirne Büyük Sinagogu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Tüfekçi, Vedat. Milli Mücadelede Türkiye Yahudileri. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2016.
• Türkoğlu, İnci. Antik Çağ’dan Günümüze Türkiye’de Sinagog Mimarisi. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Weingreen, Jacob. From Bible to Mishna: The Continuity of Tradition. New York: Manchester University Press, 1976.
• Yakar, Halil İbrahim – Tektuna, Mehmet. II. Abdülhamit Albümlerinde Kilis. Ankara: Kilis Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Mehmet Ali - Akdeniz, Ali. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kilis’te Modern Eğitim. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, 2020.
• Zack, Joel A. The Historic Synagogues of Turkey. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 2008.
• Zeren, Mine Tanaç. İzmir’de Sefarad Mimarisi ve Sinagogları. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2010. https://www.omnia.ie/index.php?navigation_function=3&europeana_query=kilis (Erişim Tarihi: 17.02.2022).