Türklerin Nüfûzu Altında Abbâsî Hilâfetinin Görünümü (Sâmerrâ Dönemi)

Yıl 2022, Sayı: 53, 387 - 410, 30.12.2022

İhsan Arslan

https://doi.org/10.17120/omuifd.1144386

Öz

Bu araştırmada Türklerin Samerrâ döneminde Abbâsî hilâfeti üzerindeki etkileri metodolojik bakış açısıyla ve temel İslâm tarihi kaynakları referans alınarak işlenmiştir. Rivâyetlerden hareketle Türklerin, Abbâsî ihtilal hareketinin başarıya ulaşmasındaki rolleri, yeni devletin kurulmasıyla birlikte yönetim mekanizmasındaki âskerî faaliyetleri, Me’mûn’un hilâfete gelmesindeki katkıları ve bu dönemde Mu’tasım’ın emri altında isyan hareketlerindeki başarıları vurgulanmıştır. Yapılan incelemede Mu’tasım’ın hilafete gelmesindeki etkilerinden dolayı büyük bir güce sahip olmaları sebebiyle Bağdat’ta disiplinsiz davranışlarından dolayı kendileri için 222/836 tarihinde inşa edilen Sâmerrâ şehrine nakledilmeleri üzerinde durulmuştur. Türk asrı veya Sâmerrâ dönemi olarak bilinen bu süreçte onların halifeler üzerindeki etkileri siyasî, idarî, askerî, iktisadî ve ictimaî sahalarda yakın bir şekilde hissedilmeye başlanmıştır. Mütevekkil Alellâh’ın hilâfet makamına gelmesindeki rollerinden sonra ise, Halife’yi öldürebilecek kadar güçlü hale gelmişlerdir. Bu hadiseden sonra onlar, hilâfet makamına istedikleri halifeleri getirdikleri için yönetim üzerinde oldukça etkili olmuşlar ve kendi menfaatlerine uygun düşmeyen halifeleri ya hilâfetten uzaklaştırarak hapse atmışlar ya da öldürmüşlerdir. Ancak Mu’temid Alellâh’ın halife olmasından sonra Zenc isyanının bastırılmasında, Saffârîler ile mücadelede ve Bizans seferlerinde pek çok Türk komutan ve asker ölmesi, onların hilâfet üzerindeki etkilerini kırmıştır. Araştırma neticesinde bu durumu fırsat bilen Mutemid Allellâh’ın 277/890 tarihinde tekrar başkenti Bağdat’a taşıyarak Sâmerrâ dönemine son verdiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Türkler, Mu'tasım Billâh, Etki, Mu'temid Alellâh

Teşekkür

Teşekkür Ederim. Çalışmalarınızda başarılar dilerim.

THE APPERANCE OF ABBASID CALIPHATE UNDER THE INFLUENCE OF THE TURKS (SAMARRA PERIOD)

Öz

In this research, the effects of the Turks on the Abbasid caliphate during the Samarra period are studied from a methodological point of view and depending on the main Islamic historical sources. The narrations highlight the role of the Turks in the success of the Abbasid revolutionary movement, their military activities in the administrative mechanism with the establishment of the new state, their contribution to the caliphate of al-Ma'mun and their success in the rebellion movements under the command of al-Mu'tasim in this period. However, they were transferred to the city of Samarra, which was built for them in 222/836, due to their undisciplined behaviour in Baghdad, which was the result of their huge power they derived through their influence on al-Mu'tasim who owed his caliphate to the Turks. In this period, known as the Turkish era or the Samarra period, their influence on the caliphs began to be felt closely in the political, administrative, military, economic and social fields. After their role in al-Mutawakkil's ascending to the caliphate, they became strong enough to kill the Caliph. After this incident, they became very influential on the administration because they appointed whoever they wanted to the caliphate, and they either deposed the caliphs from the caliphate or killed them. However, the death of many Turkish commanders and soldiers during the suppression of the Zanj rebellion and the struggle with the Saffarids and the Byzantine campaigns under the caliph al-Muʿtamid ʿalā ’llāh broke their influence on the caliphate. By taking advantage of this situation, the study concludes, al-Muʿtamid ʿalā ’llāh moved the capital back to Baghdad in 277/890 and ended the Samarra period.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Turks, effect, Samarra, al-Mu, al-Muʿtamid

Kaynakça

• Aksu, Ali. Emevî Devleti’nin Yıkılışı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Akyürek, Yunus. “Horasân Valisi Ḳuteybe b. Müslim el-Bâhilî İle İlişkilendirilen Katliam ve Zulüm İddiaları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (Haziran 2018), 515-542.
• Arslan, İhsan. “Emevilerin Irak Genel Valisi Yezîd b. Mühelleb”. Ekev Akademi Dergisi 52 (Yaz 2012), 179-198.
• Aycan, İrfan. “Ziyâd b. Ebîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/480-482. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Azimli, Mehmet. “Mesleme b. Abdülmelik ve Futuhâtı”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (Diyarbakır 2000), 85-104.
• Azimli, Mehmet. Abbâsîler Dönemi Babek İsyanı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2004.
• Baltacı, Ahmet. Kuteybe b. Müslim ve Türk-Arap Münasebetleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir. Fütûhu’l-Büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2014.
• Bozkurt, Nahide. Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilali. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri. çev. Ramazan Şeşen. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1967.
• Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb. Kahire: Matbaatü Mustafa el-Elbânî ve Evladühû, 1938.
• Dalkılıç, Mehmet. “Ehl-i Beyti’in Bir Üyesi Olarak Ebû Müslim el-Horasânî”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu 03-05 Ekim/October 2013. 2/565-576. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Delice, Ali. “Ubeydullah b. Ziyâd’ın Siyasî Faaliyetleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (Sivas 1999), 321-342.
• Demirci, Mustafa. Siyah Öfke. Konya: Çizgi Yayınları, 2005.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as. Sünenü Ebî Dâvud. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Gibb, Hamilton A.R. Orta Asya’da Arap Fütûhâtı. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1930.
• Göl, Yavuz Selim. “İlk Müslüman Türklerin Darbe Girişimleri Sâmerrâ Dönemi”, Demokrasi: Darbeler ve Tepkiler. Ed: Betül Karagöz Yerdelen. Giresun: Divan Kitap, 2017.
• Güneş, Hüseyin. “Kutsal Değerlerin Siyasete Alet Edilmesi Bağlamında Abdullah b. Ali İsyanı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/22 (2012/2), 75-103.
• Güzel, Fatih. “Abbâsî Dönemi Önemli Türk Komutanlarından Eşnâs et-Türkî”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/60 (2018), 1295-1301.
• Güzel, Fatih. Kafesteki Halifeler (Sâmerrâ Dönemi İktidar Mücadeleleri). (Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım b. Havkal. Kitâbü Sûreti’l-Arz. Leiden ve Leibzig: E.J. Brill, 1938-1939.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ Hâfız. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Kahire: Dâru’l-Hadîs,1994.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb. Tecâribü’l-Ümem ve Teâkıbü’l-Himem. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 2003.
• İbn Sa’d, Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1990.
• İbn Tabâtabâ, Muhammed b. Ali. el-Fahrî fi’l-Âdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Düveli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sâdır, 2012.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Ebi’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nücûmü’z-Zâhira fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhira. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1992.
• İbn Hurdazbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik. Leiden: E.J. Brill, 1889.
• İbnü’l-Esîr, Izzüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Keram Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. 13 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1979.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Vulâtu Mısr. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kitapçı, Zekeriya. Kuteybe b. Müslim Devrinde Aşağı Türkistan’ın Diğer Şehirlerinde İslamiyet”. Türk Dünyası Araştırmaları 29 (Nisan 1984), 52-71.
• Kitapçı, Zekeriya. Saadet Asrında Türkler. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2008.
• Kök, Bahattin. “Samerra’nın Kuruluşu”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2003), 7-48.
• Kuşçalı, Ali. Sâmerrâ’dan Bağdat’a Dönüş Mu’temid Alellah Döneminde Abbâsî Devleti. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Lümeylim, Abdülaziz Muhammed. Nüfûzü’l-Etrâk fî Hılâfeti’l-Abbâsiyye ve Eseruhûfî Kıyâmi Medineti Sâmerrâ min 221-279. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1991.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali. Kitâbü’t-Tenbîh ve’l-İşrâf. Beyrut: Dâru Sâdır, 1893.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali. Mürûcü’z-Zeheb ve Meâdini’l-Cevher. 4 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâretü’l-Kübrâ, 1964.
• Özdemir, Mehmet Nadir. Bağdat’ta Türk Egemenliği 1055-1157. Konya: Kömen Yayınları, 2016.
• Pinto, Olga. “Feth b. Hakan”. çev. Hakkı Dursun Yıldız-Neyire Milani. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 27 (Mart 1973), 41-58.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir. Târîhu’l-Hulefâ. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1989.
• Şen, Mehmet Emin. Abbâsilerin İkinci Döneminde Siyasi ve Kültürel Alanda Türkler. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Şen, Mehmet Emin. “Abbâsiler Döneminde İdarî ve Malî Kadrolardaki Türkler”. İSTEM 13 (2009), 233-260.
• Şen, Mehmet Emin. “Abbâsîlerde Türk Nüfuzu Döneminin Çöküşü ve Türklerin Akıbeti”. The Journal of Academic Social Science Studies 5/6 (Aralık 2012), 463-477.
• Şeşen, Ramazan. “Eski Araplara Göre Türkler”. Türkiyat Mecmuası 15 (İstanbul 1969), 11-36.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1997.
• Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihine Giriş. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1946.
• Topuz, Hatice Kübra. “Abbâsî Başşehri Sâmerrâ ve Abbâsî Tarihinde Sâmerrâ Dönemi”. İSTEM 18 (2011), 83-112.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb b. Vâdıh. Târîhu’l-Ya’kûbî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-E’lemî, 1993.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb İshâk b. Ca’fer b. Vehb b. Vâdıh. Kitâbü’l-Büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah. Mu’cemü’l-Büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1990.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsî Devrinde Türk Komutanları II İnâk et-Türkî”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 2 (Ekim 1971), 51-58.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslamiyet ve Türkler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2015.
• Yiğit, İsmail. “Kuteybe b. Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/490-491. Ankara: TDV Yayınları, 2002.