Bilâd-ı Arab Topraklarındaki Fıkhî Çoğulculuğun Osmanlı Merkezine Taşınması: Münîb Efendinin Taklid Risalesi

Yıl 2022, Sayı: 53, 643 - 666, 30.12.2022

Burak Ergin

https://doi.org/10.17120/omuifd.1175107

Cited By: 2

Öz

Osmanlı merkez topraklarında asırlarca kaza ve iftâda resmi mezhep olarak Hanefi mezhebinin görüşleri tatbik edilmiştir. 19. yüzyılda hukukta Batılılaşmayla birlikte fıkhın kanunlaştırılması gündeme gelmiş ve Mecelle kanun metni olarak hazırlanmıştır. Mecellede sadece Hanefi mezhebinin müftâbih görüşlerinden yararlanılmış, zayıf olarak kabul edilen Züfer’in bir görüşü kanun metnine dâhil edildiği için heyet başkanı Ahmed Cevdet Paşa görevinden uzaklaştırılmıştır. Buna paralel bir biçimde gerek fıkhın kanunlaştırılmasında gerekse diğer fıkhî meselelerde dört mezhepten yararlanma hatta bir ileri safhaya gidilerek telfik yapılması gündeme gelmiştir. Böyle bir tartışma ortamında ilmiyeden yetişen ve çeşitli görevlerde bulunan Tevfik Efendi, Meclis-i Tedkikat-ı Şer‘iyye komisyonunda aza olan Münîb Efendi’den taklidle ilgili bir risale kaleme almasını ister. Münîb Efendi, Tevfik Efendi’nin talebine olumlu cevap vererek taklidle ilgili bir metin telif eder. el-Kavlü’s-sedîd fî ahkâmi’t-taklîd isimli risalesinde Münîb Efendi taklid, ve telfik tartışmalarını ele alır. O, risalesinde asırlardan beri fıkhî çoğulculuğun kaza ve iftâda tatbik edildiği Arab coğrafyasındaki tartışmaları irdeler. Risale mezhepler arası intikal, ruhsatlara tabi olma, zayıf görüşle amel etme ve telfik konularını kapsar. Münîb Efendi, Hanefi mezhebi içerisinde 11./17. ve 12./18. yüzyıllar arasında telfîke karşı güçlü bir muhalefete rağmen telfîkin cevazını savunur ve bu konuda pek çok delil getirir. Münîb Efendinin bu bağlamda literatüre katkısı, telfîkin cevazıyla ilgili deliller geliştirmesi ve özellikle Hanefi mezhebi içerisinde telfîke olumsuz bakan âlimlerin delillerini eleştirmesidir. Münîb Efendi kişinin bireysel olarak amellerinde yaptığı telfikle kaza sistemindeki hukuki çoğulculuğu birbiriyle mukayese eder. Bizim bu çalışmadaki amacımız Münîb Efendi’nin risalesini iç ve dış bağlamdan hareketle belli bir zemine oturtarak müellifin muhatap kitlesine dair bazı tespitlerde bulunmak, özellikle Osmanlı merkez topraklarında tek mezhepli yapıdan çoklu mezhep anlayışına geçiş sürecinde buna katkı sağlayan bir metni analiz etmektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı merkezi, fıkhî çoğulculuk, taklid, telfik, Münîb Efendi

Teşekkür

Makalemi okuyarak katkıda bulunan Dr. Shahin KHANJANOV'a, Furkan DEMİR'e, Osman Said EVDÜZEN'e, Sefer KORKMAZ'a ve Tolga ÇETİNKAYA'ya teşekkür ederim.

The transfer of fiqhi (jurisprudential) pluralism from (the territory of) Bilad al-Arab to the center of Ottoman Empire: The Treatise of taqlid by Munib Affandi

Öz

In the Ottoman central lands, the views of the Hanafī School were applied as the official school of law in jurisdiction and iftâ for centuries. With the westernization of law in the 19th century, the codification of fiqh became the main issue, and the Majalla was prepared as the text of the law. In the Majalla, only the muftā bih views of the Hanafī School were used, and the head of the delegation, Ahmed Cevdet Pasha, was dismissed because he used an opinion of Züfer, which was considered weak. In the meantime, the canonization of Islamic Law (fiqh) and the utilization of the views of the other three schools of laws (madhhab) were considered. It was even discussed to bring together different views of different schools of law; in other words, talfiq. In such a discussion environment, Tevfik Affandi, who was educated in the Ottoman hierarchy of the intelligentsia (‘ilmiyye) and held various positions, asked Munib Affandi, who graduated from Al-Azhar and worked as an emendator (musahhih) in the printing house, to write a treatise on taqlid. Munib Affandi accepted this proposal and wrote an essay about taqlid. His treatise is named as Al-Qavlu’s-Sadîd fî Ahkâmi’t-Taqlîd. In this treatise, he deals with the debates in the Arabian countries, where legal (fiqh) pluralism was being applied in qada and ifta' for centuries. His treatise contains the issues of transferring opinions between schools (intiqal), tatabbu‘ al-rukhas, talfiq, and the practice with a weak opinion. Despite the strong opposition in the Hanafī School of law against talfiq between the 17th and 18th centuries, he defends the validity of talfiq and brings many evidences to this subject. His contribution to the literature in this context is that he develops evidence about the permissiveness of talfiq and criticizes the evidence of scholars, especially within the Hanafī School, who view talfiq negatively. Our aim in this study is to make some determinations about the addressee group of the author by placing Munib Affandi's treatise on a particular ground and analysing it from the internal and external context. In addition, we aim to analyse a text that contributes to the transition from a single-school structure to a multi-school understanding in the Ottoman central lands.

Anahtar Kelimeler

Ottoman centre, fiqh pluralism, taqlid, talfıq, Munib Affandi.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. 1920-1924 Yılları Arasında Yapılan Mecelle Ta’dilleri ve Mezheplerarası Mukayese Uygulaması. Uluslararası Mecelle Sempozyumu Türkçe Tebliğleri Elektronik Kitabı (PDF: Bursa, 2021), 25-84. http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/findrecords.php
• Aynî, Ebû’l-Fazl Muhammed Fıkhî el-Hanefî. Risâletün fî edebi’l-müftî. thk. Osman Şahin. İstanbul: İsam, 1439/2018.
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım. 2017.
• Bağdâdî, Muhammed b. Abdullah eş-Şâfiî. Risâletün fî’t-taklîd. Nevâdiru’ş-Şâfiîyyetü resâile mahtûtatün nadiratün fî’l-fıkhî ve usûlihi. thk. Asım Abdurabbihi Muhammed. Riyâd: Dâru’r-revâi, 1443/2022.
• Bânî, Muhammed Saîd b. Abdurrahman el-Huseynî. Umdetu’t-tahkîk fî’t-taklîd ve’t-telfîk. talik: Hasan es-Semâhî. Beyrut: Dâru’l-kadırî, ts.
• Cemel, Süleyman b. Ömer b. Mansur el-Uceylî el-Ezherî. Futuhâtü’l-vehhâb bî tevzîhi şerhu Menhecu’t-tullâb el-marûf bî Hâşiyetü’l. 4 Cilt. Nâşir: Dâru’l-Fikr, ts.
• Emir Padişah, Muhammed Emin b. Mahmûd Buhârî. Teysirü't-tahrir şerhi ala kitâbi’t-tahrir, 2 Cilt. Kahire, Dâru’s-Selâm, 1435/2014.
• Ergin, Burak. “Hanefi Mezhebinde Yeni Bir İstidlal Yöntemi: Mezheb İçi Telfik”, İslam Tetkikleri Dergisi. 12/2 (Eylül 2022), 669-695.
• Fekry, Ahmed İbrahim. Pragmatism İn Islamic Law A Social and Intellectual History. New York: Syracuse University Press, 2015.
• Fetâva’l-Hindiyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1310.
• Halîcî, Ahmed b. Ahmed b. İsmail el-Halvânî eş-Şâfiî el-Halvetî. el-Vesem fî’l-veşem. Mısır: Matbaatü’l-Yemeniyye, 1307.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Mekkî el-Hanefî. ed-Dürrü'l-ferid fi beyâni hükmi't-taklîd. thk. Abdullah Abdulaziz Helâl Kâhire: Dâru’s-Salih, 1441/2019.
• Hazrecî, Ali b. Ebi Bekr b. el-Cemmâl. Fethü’l-mecid bi-ahkâmi’t-taklid. thk. Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim el-Uveyd. Riyâd: Dâru’l-İbnü Cevzî, 1434.
• Heytemî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. el-Fetava'l-kübra'l-fıkhîyye. zabt ve tashih; Abdullatif Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2018.
• Heytemî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. Tuḥfetü’l-muḥtâc bi-şerḥi’l-Minhâc mea Hâşiyeti İbn Kāsım el-Abbâdî. nşr. Mustafa Muhammed. 7 Cilt. Mısır: Mektebetü’t-ticariyye, 1357/1983.
• İbnü Emîru Hâc, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. 3 Cilt. Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbnü’l-İmâd, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İmâd b. Muhammed Akfehsî. Tevkifü’l-hükkam ala gavamizi’l-ahkâm. thk. Nusayr Hıdır Süleyman eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2005.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid. Şerhu fethü'l-kadir. thk. eş-Şeyh Abdürrezzâk, Galib el-Mehdî 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’ş-Şelebî, Ahmed b. Yunus b. Muhammed es-Suûdî. Fetâvâ İbni’ş-Şelebî. thk. İmâd b. Muhammed b. Nayif el-Cenâbî el-Kahtânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2018.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Ukudü’d-dürriyye fî tenkihi’l-fetava’l-Hamidiyye. 1 Cilt. Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Şerhu Uḳūdü resmi’l-müftî. thk. Şenol Saylan. İstanbul: İsam Yayınları, 1442/2021.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısri Hanefi. Resailu İbn Nüceym el-iktisadiyye = er-Resailü’z-Zeyniyye fî mezhebi’l-Hanefiyye, thk. Muhammed Ahmed es-Serrac. Ali Cum’a Muhammed. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1419-1420/1998-1999.
• Kasım bin Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah. et-Tashîh ve’t-tercîh alâ muhtasari’l-kudûrî. thk. Dayâ Yunus. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiye, 1435/2014.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu Bildirileri. ed. Halit Çalış vd. Karaman: Karaman İslami İlimler Derneği, 2017.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. Şerhu Tenkihi'l-fusul. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1424/2004.
• Khanjanov, Shahin, Memlükler Dönemi Hanefilerinde İçtihad ve Taklid Tartışmaları. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Küçüktiryaki, Ahmet Yasin. Osmanlı aile hukuku: Gelenek ve modern arasında Hukuk-ı aile kararnamesi ve Sadreddin Efendi’nin eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Muhibbî, Muhammed Emin b. Fazlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî. Hulâsatü'l-eser fî a'yâni'l-karni'l-hadî aşer 1 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, ts.
• Münîb Efendi, Muhammed b. Mahmud b. Mustafa b. Abdullah b. Hâşim. el-Kavlü’s-sedîd fî ahkâmi’t-taklîd. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Kavmiyye, 1197, 1a-14b.
• Nesib Efendi. “Mecellenin Islahına Doğru”. Dârülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası 4/1 (Eylül 1332), 404-425. http://isamveri.org/pdfosm/D02328/1332_1/1332_1_4/1332_1_4_NESIBS.pdf
• Nâblusî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî el-Hanefî. Ḫulâṣatü’t-taḥḳīḳ fî beyâni ḥükmi’t-taḳlîd ve’t-telfîḳ. thk. Ziyâü’l-Hakk Ebû Bekir Mustafa Cûra Kahire: Dâru’l-İhsân, 2016.
• Remlî, Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Hamza. Fetâva'r-Remlî. 4 Cilt. Nâşir: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ebû’l-Abbas Ahmed b. Hamza Şihâbeddin. Nihâyetü’l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Pîrîzâde, Burhânüddîn İbrâhîm b. Hüseyn b. Ahmed. Keşf ve’t-Tetkîk li-Şerhi Gâyeti’t-Tahkîk fî Men’i’t-Telfîk fî’t-Taklîd. “Pîrîzâde’nin el-Keşf ve’t-Tetkîk li-Şerhi Gâyeti’t-Tahkîk fî Men’i’t-Telfîk fî’t-Taklîd Adlı Eserinin Tahkîkli Neşri ve Tahlili”. thk. Hasan Özer. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 36 (Ekim 2020), 443-482. http://www.islamhukuku.com/Sayilar.aspx
• Rapoport, Yossef. “Legal dıversity in the Age of taqlîd: The four chıef qadîs under the Mamluks”. Islamic Law and Society 10/2 (2003), 210-228.
• Sarıtaş, Sümeyye. “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nde Yarım Asır Önce Mezhepler Arası Yaklaşımla Kanun Yapma Projesi: Cemiyyet-i Fıkhîyye”. Modernleşme Protestanlaşma ve Selefîleşme: Modern İslam Düşüncesinde Nassın Araçsallaştırılması. ed. Murteza Bedir vd. 291-301. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Seffârînî, Ebü'l-Avn Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Salim. et-Tahkik fî butlani’t-telfik: nassu reddi ala fityen li’ş-şeyh Mer’i el-Hanbeli. nşr. Abdülazîz b. İbrâhim. Riyad: Dârü’s-Sumay’î, 1414/1998.
• Senhurî. İçtihad, Taklîd ve Telfîk Üzerine Dört Risâle: İbn Teymiye, Abdullah b. Abdulazim, Şah Veliyyullah, Senhurî. Hazırlayan: Hayreddin Karaman. İstanbul: Dergah Yayınları, 1982.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî el-Vefâî el-Mısrî. Mecmûu resâili’l-allâme eş-Şürünbâlî = Tahkikatü’l-kudsiyye ve’n-nefehatü’r-rahmaniyyetü’l-haseniyye fi mezhebi’s-sadeti’l-Hanefîyye. thk. Ahmed Fevvaz el-Humeyyir, Tarık Muhammed Sîreni Muhammed Abdurrahman el-Hatib. 1 Cilt. İstanbul: Darü’l-Lübâb, 1438/2017.
• Tarsûsî, Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed. el-Fetava’t-Tarsusiyye = Enfa’ü’l-vesail ila tahriri’l-mesail. thk. Abdullah Nezir Ahmed Mizzi. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2014.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler: Din, Felsefe, Siyaset, Hukuk. haz. Asım Cüneyd Köksal, Murat Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A'lâm. 3 Cilt. Dârü'l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâm ve Edilletuhu. 1. Cilt. Dımaşk: Daru’Fikr, ts.