Kıyamet Alâmetlerine Mu'tezilî Bakış -Zemahşerî Örneği-

Yıl 2024, Sayı: 56, 1 - 22, 30.06.2024

Züleyha Birinci

https://doi.org/10.17120/omuifd.1420379

Öz

Klasik dönem Sünnî kelâm eserlerinde çok fazla yer verilmeyen meselelerden olan kıyâmet alâmetleri, özellikle son devirlerde daha çok tartışılmış ve konuyla ilgili farklı görüşler benimsenmiştir. Tartışmalar daha ziyade kıyâmetin kopmasına yakın bir zaman önce gerçekleşeceği ifade edilen büyük alâmetler etrafında cereyan etmiştir. Bu bağlamda bu alâmetleri bir inanç meselesi olarak görenler olduğu gibi bu kategoride görmeyenler de olmuştur. Bu makale, farklı fikirlere ve soru işaretlerine konu olan bu mevzuyu Mu‘tezile açısından incelemeyi hedeflemiştir. Bunun için Mu‘tezile içinde konu hakkında nispeten daha çok mâlûmat veren Zemahşerî’nin fikirleri üzerinde durulmuştur. Nitekim literatürde Mu‘tezile’nin ve Zemahşerî’nin bu konuya ilişkin görüşlerini müstakil ve detaylı olarak ele alan bir araştırma olmadığı görülmüştür. Makalenin amacı kıyâmet alâmetleri hakkında Zemahşerî’nin görüşlerini tespit etmek ve buradan hareketle Mu‘tezile’nin konuya yaklaşımıyla ilgili bir fikir edinebilmektir. Çalışmada döküman analizi metodu kullanılarak Zemahşerî’nin Keşşâf adlı eseri incelenmiştir. Ayrıca el-Minhâc ve Esâsü’l-Belâğa eserlerine müracaat edilmiştir. Zemahşerî’nin Keşşâf isimli eserinde çoğunlukla rivayetleri dikkate almak suretiyle kıyâmet alâmetlerini kabul ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu'tezile, Zemahşerî, Kıyamet Alâmetleri, el-Keşşâf

Mu’tazila’s View on the Signs of Apocalypse -The Example of Zamakhshari-

Öz

The subject of signs of apocalypse was not given much place in the Sunni theological works of the classical period. The subject of signs of the apocalypse has been discussed more in recent times and different views have been adopted on the subject. The discussions mostly have took place around the great signs of the apocalypse. There are those who see the great signs of the apocalypse as a matter of faith, but there are also those who do not accept them as a matter of faith. This article aims to examine this issue, which is the subject of different ideas and question marks, from the perspective of Mu’tazila. For this reason, the ideas of Zamakhshari, who gave relatively more information on the subject among Mu’tazila, were emphasized. As a matter of fact, it has been seen that there is no research in the literature that deals with the views of Mu’tazila and Zamakhshari on this subject independently and in detail. The aim of the article is to determine Zamakhshari’s views on the signs of the apocalypse. Moreover, it is to get an idea about Mu’tazila’s approach to the subject. Document analysis method was used in the study. Zamakhshari’s work called al-Kashshaf was examined. Additionally, his works named al-Minhaj and Asas al-Balaga were consulted. It has been seen that Zamahshari, in his work called al-Kashshaf, mostly took the narrations into consideration and accepted the signs of the apocalypse.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu’tazila, Signs of Apocalypse, al-Zamakhshari, al-Kashshaf

Kaynakça

• Abdülkadir, Muhammed Ahmed. Akîdetü’l-ba‘s ve’l-âhire fi’l-fikri’l-İslâmî. İskenderiye: Dârü’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘iyye, 1986.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût, vd. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Akgül, Muhittin. “Nüzûl-i Îsâ Meselesinin Tefsir Geleneğine Yansımaları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2006), 43-75.
• Akman, Mustafa. “Kelâm Perspektifinden Kıyâmet Alâmetlerinin Mahiyeti”. Journal of Islamic Research 32/1 (2021), 190-214.
• Altun, Hilmi K. “Behşemiyye ve Hüseyniyye Arasında Zemahşerî’nin Yerinin Değerlendirilmesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2019), 711-738.
• Aydınlı, Osman. “Cârullah ez-Zemahşerî Özelinde Mu’tezile’nin Orta Asya İlim ve Kültür Hayatına Etkileri”. Uluslararası Sempozyum Orta Asya Alimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları. ed. Muhittin Düzenli vd. 267-281. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Aytepe, Mahsum. İlahi Yardım ve Özgürlük Diyalektiği (Mu’tezile’nin Lütuf Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bayram, İbrahim. “Mustafa Sabri Efendi’nin Mahmûd Şeltût’un Hz. Îsâ’nın Ref‘ ve Nüzûlü Hakkındaki Fetvasına Eleştirileri”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1/1 (2014), 110-135. Bebek, Adil. “Kelam İlminde Nüzûl-i Îsâ”. Tarihten Günümüze Tartışmalı İnanç Meseleleri. ed. Mehmet Bulğen. 127-134. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014. Berzencî, Muhammed b. Resûl. el-İşâ‘a li eşrâtı’s-sâ‘a. nşr. Muhammed Zekeriyyâ el-Kandehlevî. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2005.
• Beyâzî, Kemâlüddîn Ahmed el-Hanefî. İşârâtü’l-merâm min ‘ibârâti’l-İmâm. nşr. Yûsuf Abdürrezzâk. Kahire: Mustafa el-Halebî, 1949.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelâm Ehl-i Sünnet İtikadı. İstanbul: Ravza Yayınları, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Cebr, Muhammed Selâme. Eşrâtu’s-sâ‘a ve esrâruhâ. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1993.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-Makâlât İtikadî Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. thk. ve çev. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019. Çelebi, İlyas. Uzak ve Yakın Gelecekle İlgili Haberler. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2000.
• Gezgin, Selçuk. “Zemahşerî’nin Nübüvvet Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2021), 795-835. Harpûtî, Abdüllatîf. Tenkihu’l-kelâm fî akaidi ehli’l-İslâm. İstanbul: Necmi İstikbâl Matbaası, 1330.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992. İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İpek, Mikail. “Zemahşerî’nin Keşşaf’ında Nüzûl-i Îsâ Meselesi”. Bütün Yönleriyle Zemahşerî. ed. Ömer Aslan - Hasan Özalp. 3 Cilt. 2/377-382. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2023.
• İsfahânî, Ebü’l-Kasım el-Hüseyin er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân A. ed-Dâvudî. Dımaşk: Dârü’ş-Şâmiyye, 1412.
• Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan el-Esedâbâdî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Hıdır M. Nebhâ. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012. Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed. Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-metâin. nşr. Hıdır Muhammed Nebha. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Karî, Ali b. Muhammed. Dav‘ul meâlî Şerhu Bed’il-emâlî. thk. Haldûn Ali Zeynüddîn. Dımeşk: Dârü’l-Beyrûtî, 2011.
• Kılavuz, U. Murat - Sarıca, A. İskender, “Zemahşerî ve el-Minhâc fî usûli’d-dîn”, Mu‘tezile Akaidi Kitâbü’l-Minhâc fî Usûlü’d-Dîn. 7-36. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin. Sahîhu Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Özkan, Sümeyra. Müslüman Kelamında Kıyâmet Alâmetleri. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Seffârînî, Ebü’l-Avn Şemseddin. Levâmi‘u’l-envâri’l-behiyye ve sevâtı‘ü’l-esrâri’l-eseriyye. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Seffârînî, Muhammed. Ahvâlü yevmi’l-kıyâme ve ‘alâmâtühe’l-kübrâ. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 2. Basım, 1986. Seyhan, Ahmet Emin. Hadislerde Kıyâmet Alâmetleri (Envâru’l-Âşikîn Örneğinde). Isparta: Tuğra Ofset, 2006.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Asiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Soğukoğlu, Fehmi. “Cibrîl Hadisinde Geçen Kıyâmet Alâmetlerinin Yeniden Değerlendirilmesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2018), 119-133.
• Şaşa, Mehmet. “Niyazi Mısrî’nin Perspektifinden Kıyamet Alametleri”. Uluslararası Geçmişten Günümüze Malatyalı İlim ve Fikir İnsanları Sempozyumu 17-19 Kasım 2017 Malatya. ed. Nusret Akpolat vd. 1/581-597. 2 Cilt. Ankara: TDV, 2018.
• Şeltut, Mahmûd. “İsâ’nın Ref‘i”. çev. Ethem R. Fığlalı. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978), 319-324.
• Şimşek, Özkan. “Mehdilik ve Nüzûl-ı İsa Tartışmalarında Mutezilî Yaklaşım”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 273-316. Şimşek, Özkan. Mehdilik ve Nüzûl-i İsa Tartışmaları -İslam’ın Klasik Çağında Eskatolojik Kurtarıcı İnancı. Ankara: Fecr Yayınları, 2019. Teftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. haz. Abdüsselâm b. Abdülhâdî Şennâr. Şerhu’l-Akaid. Beyrut: Dârü’l-Beyrûtî, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. “Kıyâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/516-522. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım 2010.
• Türcan, Galip. Kur’an’da Ahiret İnancı. Ankara: Aziz Andaç Yayınları, 2006. Türkmen, Hasan. “Nübüvvetin İspatı Bağlamında Zemahşerî’nin Mu‘cize’ye Bakışı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 167-184.
• Yavuz, Salih Sabri. “Vücûb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kıyâmet Alâmetleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/522-524. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâmda Peygamberlik ve Vahiyle İlgili Kavramsal Çerçeve”. Vahiy ve Peygamberlik. 361-407. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Harizmî. el-Keşşâf ‘an haka’ikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekavîl fî vücûhi’t-te’vîl Keşşâf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Abdulaziz Hatip vd. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil A. es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. Zemahşerî. Mu‘tezile Akaidi Kitâbü’l-Minhâc fî usûli’d-dîn. nşr. çev. U. Murat Kılavuz - A. İskender Sarıca. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.