Hanefî Doktrininde İhtiyatın Mahiyeti ve Keyfiyeti

Yıl 2024, Sayı: 56, 39 - 65, 30.06.2024

Canan Kösetürk Baş

https://doi.org/10.17120/omuifd.1435065

Öz

Bu çalışmada, lehte de aleyhte de hüküm verilmesi mümkün olan meselelerin çözümünde mükellefi sorumluluktan büyük ölçüde kurtarmak gayesiyle en güvenilir ve en kuvvetli olan vecih ile amel etmek demek olan ihtiyat ilkesinin Hanefî doktrinindeki mahiyeti ve bu ilke ile nasıl amel edildiği konusu ele alınmıştır. Bu minvalde öncelikle Hanefî fakîhlerin kavramla ilgili tariflerinden hareketle doktrinde ihtiyatın ne ifade ettiği; niçin kendisine başvurulduğu; ne zaman ve nerede ihtiyatla amel edildiği sorularına cevap aranmıştır. Daha sonra Hanefî mezhebinde ihtiyaten verilen hükümler ve bu hükümlere ulaştıran yol - yöntem ve kâideler tespit edilerek doktrinde ihtiyat ilkesiyle nasıl amel edildiği ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Buna göre ihtiyaten hüküm verilirken birtakım kâidelere dayanıldığı ve ihtiyatın istihsân, istishâb ve sedd-i zerâyi’ gibi fer’î delillerle yakın ilişkili olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İhtiyat, İstishâb, İstihsân, Hanefî

The Nature and Arbitrariness of Discretion in Hanafi Doctrine

Öz

In this study, the nature of the principle of discretion in the Hanafi doctrine, which means to act with the most reliable and strong angle in the solution of matters in which verdicts can be reached against or in favor to free the obligant from responsibility as much as possible, has been addressed. In this context, based on the definitions made by the Hanafi canonists regarding the concept, answers to the questions of what discretion means, why it is utilized, and when and where the action was taken with discretion were first sought. Then, by determining the discretionary judgments made in the Hanafi sect and the methods and rules that led to reaching these judgments, it was attempted to reveal how action was taken with the principle of discretion in the doctrine. Accordingly, it was found that certain rules were considered while making a discretionary judgment and that the principle of discretion was closely associated with ancillary evidence such as “istihsân, istishâb, and sedd-i zerâyi”.

Anahtar Kelimeler

Discretion, İstishâb, İstihsân (juristic preference), Hanafi

Kaynakça

• Acar, Halil İbrahim. “İddet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/466-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aktan, Hamza. “Sıhriyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37/111-112. İstanbul: TDV Yayınları 2009.
• Ali Haydar Efendi, Hoca Emin Efendizâde. Dureru’l-Hukkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. İstanbul: DİB Yayınları, 2017.
• Apaydın, Hacı Yunus. “İhtiyat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/577-579. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Haber-i Vâhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14/356. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Apaydın, Hacı Yunus, “Îne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bardakoğlu, Ali, “İstishâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/376-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bardakoğlu, Ali, “İstihsân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Boran, Mustafa, Berâet-i Zimmet Asıldır” Kaidesinin Temelleri, Kapsamı ve Evrenselliği. Rumeli İslâm Araştırmaları Dergisi, 5/10, (2022), ss. 91-108.
• Buharî, Muhammed b. İsmâil Ebû Abdillah el-Cu’fî, Sahîhi Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Dımaşk: Dâru Tavku’n-Necât, 1422.
• Cessâs, Ahmed b. Alî Ebû Bekr er-Râzî el-Hanefî. Ahkâmu’l-Kur’an. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
• Cessâs, Ahmed b. Alî Ebû Bekr er-Râzî el-Hanefî. el-Fusûl fi’l-Usûl, Vizârâtü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve Sıhahi’l-‘Arabiyye. thk. Ahmet Abdulğafur Attâr. Dâru’l-‘İlm, 1987.
• Çeker, Orhan. “Halvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/384-386. İstanbul: TDV Yayınları 1997.
• Damad Efendî, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleymân Şeyhîzâde. Mecmau’l-Enhur fî Şefhi Mülteka’l-Ebhur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebi Davud, el-Matbaatü’l-Ensariyye, 1323.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Gözübenli, Beşir, “Mefkûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28/353-356. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Günay, Hacı Mehmet. “Şüphe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39/262-265. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz Âbidîn ed-Dımeşkî el-Hanefî. Reddü’l-Muhtâr alâ Dürri’l-Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, 2 Cilt, Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, t.s.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Alî Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâder, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn İbrahim b. Muhammed. el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik. 8 Cilt, Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, t.s.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid es-Sîvâsî. et-Tahrîr. Kâhire: Matba’atü’l-Halebî, 1932.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid es-Sîvâsî. Şerhu Fethi’l-Kadîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, t.s.
• Kasânî, Ebû Bekr b. Mes’ûd b. Ahmed. Bedâi’u’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kelle, Hafize Zehra, Hanefî Hukuk Düşüncesinde Aile Hukukuyla İlgili Düzenlemelere Etkisi Bakımından İhtiyat İlkesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi 2019.
• Kudurî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed, et-Tecrîd. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2006.
• Merğınânî, Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî. el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-Mübtedî. 4 Cilt, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr. Kâhire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurzî b. Ali eş-Şehîr. Düreru’l- Hukkâm Şerhu Ğureru’l-Ahkâm. 2 Cilt, Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, t.s.
• Müslim, el-Haccâc Ebu’l-Hasen el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîhi Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
• Nizamettin El-Belhî vd., Fetavây-i Hindiyye. 6 Cilt, Y.y. Dâru’l-Fikr, 1310/1889.
• Öğüt, Salim. “İhsâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/548-549. İstanbul: TDV Yayınları 2000.
• Pala, Ali İhsan, “Serahsî’nin İhtiyat Anlayışı”, Uluslararası Serahsî Sempozyumu, (DİB Yayınları), 341-366.
• Pala, Ali İhsan, İslam Hukukunda İhtiyat İlkesi, İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Pehlivan, Zuhal. Hanefi Mezhebinde İhtiyat Kavramı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2011.
• Raysunî, Ahmet. Nazariyyetü’l-Takrîb ve’t-Tağlîb ve Tatbîkuha fi’l-Ulûmi’l-İslâmiyye. Mısır: Dâru’l-Kelimeti li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 1997.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut: Dâru’l-Ma’fire, t.s.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 32 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• Semâî, Muhammed Ömer, Nazariyyetü’l- İhtiyâtı’l-Fıkhî, Ürdün: Doktora Tezi, 2006.
• Semerkandî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed Ebûbekr. Tuhfetü’l-Fukahâ. 3 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şahin, Osman, “İslam Hukuk Metodolojisinde Zerayi Ve Uygulaması”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7, (Nisan 2006) 209-243.
• Şahin, Osman, “İstihsan Yönteminin Aklî Gerekçeleri ve Bazı Uygulama Şekilleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 8/4, (2008), 41-74.
• Şahin, Osman, “İslâm Hukuk Metodolojisinde İstishâb”. OMÜİFD, 12-13, (2001), 489-516.
• Şahin, Ünal, “Klasik Dönem İstihsān Taksiminin Artırılmasının İmkânı: İstihsān bi’l-İhtiyât Örneği”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30, (Haziran 2023), 189-212.
• Şâkir, Münîb b. Mahmûd, El-Amelü bi‟l-İhtiyât fi‟l-Fıkhi‟l-İslâmî, Riyâd: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l Arabî, 1998.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, el-Asl. Matbaatü’l-Meclis Dâiratü’l-Meârif, 1973.
• Tirmizi, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, Sünen-i Tirmizi. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt, Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Yücel, Ahmet, “Sika”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yücel, İrfan, “İbadet Vakitlerinde İhtiyat ve Temkin”, İbadetler ve Aile Hayatı İle İlgili Bazı Meseleler. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısl-V, Ankara: DİB Yayınları 2012.