Hristiyanlıkta Heretik Kavramının Dönüşümü: Erken Dönem ve Reform Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 57, 301 - 326, 31.12.2024

Hayriye Buşgut

https://doi.org/10.17120/omuifd.1519047

Öz

Bu çalışmada, bir dini topluluğun temel inanç ve öğretilerine meydan okuyan veya bunlarla uyuşmayan alternatif görüşler olarak tanımlanan “heresi” ve bu gö- rüşlerle ilişkilendirilen kişileri ifade eden “heretik” kavramları ele alınmıştır. Bu kavramların içeriklerinde ve kullanım biçimlerinde tarih boyunca yaşanan deği- şimler incelenmiş; özellikle Hristiyanlığın ilk yüzyıllarından itibaren, ana akım öğretilerle uyumsuz görülen gruplar ve şahısların hangi etkenlere bağlı olarak sap- kın (heretik) ilan edildikleri tartışılmıştır. Bu bağlamda, erken dönem Hristiyanlık tarihindeki (I-IV. yüzyıllar) fikir ayrılıkları ve 16. yüzyıldan itibaren Reform ha- reketi sürecinde Katolik Kilisesi’nin heretik tanımına yaklaşımı analiz edilmiştir. Bununla birlikte, Reform sonrası Protestan hareketin de başka din mensuplarını heretik olarak nitelendirmesi, heretik teriminin tam bir tanımını yapmayı ve kap- sam alanını belirlemeyi güçleştirmiştir.
Yapılan çalışmada amaç, Katolik merkezli bir perspektifle Hristiyanlıkta here- tik kavramında yaşanan değişimi incelemek ve bu değişimin Avrupa’daki etkile- rini tartışmaya açmaktır. İlk yüzyıllarda heretiklik, konsillerde belirlenen Hristi- yan itikadına yönelik eleştirileri kapsarken ilerleyen yıllarda Kilise’nin güç elde etmesiyle Kilise’ye karşı herhangi bir eleştiri heretik olmakla eş tutulmuştur. 16. yüzyıl ise reform çağı olduğundan Kilise, bu defa da reformistleri heretik ilan et- miştir. Heretiklik, siyasi, toplumsal ve dini tüm aykırılıkları kapsayacak boyutlara gelmiştir. Ancak bu çalışmada yalnızca Katolik Kilisesi’nin heresi anlayışı değil, reformasyon sonrası heresi algısı da tartışmaya açılarak İslamofobi ve antisemi- tizmin kökleri etüt edilecektir. Dünya tarihini ve çağımız meselelerini anlamanın yolu bahsedilen süreçlerdeki neden sonuç bağlantısını kurabilmek olduğundan bu meselelere olabildiğince kapsayıcı yaklaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Orta Çağ, Kilise, Reform, Heretik.

The Transformation of the Concept of Heretics in Christianity: An Analysis in the Context of the Early Period and the Reformation

Öz

In this study, we investigate the factors that led the Catholic Church to designate groups and individuals as heretics from the early centuries of Christianity. We analyze the evolution of the criteria for heretical designation and the reasons behind these changes. Heresy, as a term, is commonly associated with doctrines the Catholic Church deems contrary to its fundamental tenets. Therefore, certain disputes within early Christianity and the 16th-century Reformation were labeled as heretical by Catholic authorities. This analysis seeks to understand the Catholic definition of heresy within this historical context. However, it is important to note that the Protestant movement post-Reformation similarly branded adherents of other faiths as heretics, highlighting the difficulty in formulating a definitive and comprehensive explanation of the term.
The primary objective of this research is to elucidate the transformation of the heretic concept in Europe and to examine the causes of this shift. Initially, heresy encompassed criticisms of Christian beliefs as defined by ecclesiastical councils. Over time, as the Church's authority augmented, any dissent against the Church's stance was equated with heresy. The 16th century, marked by the Reformation, saw the Church categorizing reformists as heretical, thereby expanding the definition to include a variety of political, social, and religious dissent. Moreover, this study will explore the roots of Islamophobia and antisemitism, considering the perceptions of heresy beyond the Catholic Church, inclusive of the post-Reformation era. Understanding historical and contemporary issues necessitates tracing the causative links in these processes, which is why we have endeavored to address these topics with as much inclusiveness as the subject permits.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Middle Ages, Church, Reform, Heretics.

Kaynakça

• Albayrak, Kadir. “İznik Konsili Öncesinde ve Sonrasında Heretik Hristiyan Akımları”. Uluslararası İznik Sempozyumu, 103-137.
• Aydın, Mehmet. Ansiklopedik Dinler Sözlüğü. Konya: Din Bilimleri Yayınları, Damla Ofset A.Ş., 2005.
• Bisaha, Nancy. Creating East and West: Renaissance Humanists and the Ottoman Turks. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2004.
• Canveren, Önder. “Martin Luther’in İslam ve Türkler Hakkındaki Değerlendirmeleri”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 42 (Ekim 2014): 151-164.
• Coxe, Arthur Cleveland vd. (ed.). Ante-Nicene Fathers The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenaeus. New York: Christian Literature Publishing Co., 1885.
• Delanty, Gerard. Avrupa’nın İcadı. Çev. Hüsamettin İnaç. Ankara: Adres Yayınları, 4. basım, 2014.
• Dunn, James D. G. (ed.). Jews and Christians: The Partings of the Ways. UK: William B. Eerdmans Publishing Company, 1999.
• Duran, Asım. “Modern Kitab-ı Mukaddes Eleştirisinin Erken Dönem Habercisi Olarak Marcion: Harnack Sonrası Araştırmalar Bağlamında Bir Değerlendirme”. Eskiyeni 41 (20 Eylül 2020): 461-489. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.741615.
• Duygu, Zafer. “Hıristiyanlığın Erken Yüzyıllarındaki İsa Teolojisi Tartışmalarında ‘Dinamik Monarşiyanist’ Akıma Özgü ‘Monoteist’ Kristoloji ve Bunun ‘Ebionit’ Kristolojiyle Mukayesesi”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2018): 329-343.
• Dvornik, Francis. Konsiller Tarihi: İznik’ten II. Vatikan’a. Çev. Mehmet Aydın. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Elukin, Jonathan. “Judaism: From Heresy to Pharisee in Early Medieval Christian Literature”. Traditio 57 (2002): 49-66.
• Er, Koray. Tanrı’nın Sopası Türkler. İstanbul: Historia, 1. basım, 2018.
• Esen, Saliha. “Katolik Kilisesi’nin Heretik Hareketlerle Mücadelesinde Engizisyon Mahkemelerinin ve Dominiken Tarikatı’nın Rolü”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 7/10 (2020): 68-84.
• Evans, G. R. A Brief History of Heresy. UK: Blackwell Publishing, 2003.
• Fortacı, Talha. “Nesturiliğin Ortaya Çıkış Süreci”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018): 63-99.
• Fortacı, Talha. Teslis Karşıtı Bir Hıristiyan Michael Servetus. İstanbul: Kabalcı, 2023.
• Fortacı, Talha. “XVI. Yüzyıl İspanya’sında Heretik Bir Grup: Los Alumbrados (Aydınlanmışlar) ve Mistik Yönelimi”. Bilimname 49 (2023): 331-358.
• Frassetto, Michael. “Heretics and Jews in the Writings of Ademar of Chabannes and the Origins of Medieval Anti-Semitism”. Church History 71/1 (Mart 2002): 1-15.
• Gündüz, Şinasi. Din ve İnancı Sözlüğü. İstanbul: Vadi, 1. basım, 1998.
• Gündüz, Şinasi. “Dinlerde Ayrılık ve Çatışma: Ortodoksi-Heresi Kavgası”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2004): 1-19.
• Hamilton, Janet vd. Hristiyan Düalist Heretikler. Çev. Leyla Kuzucular. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2010.
• Herin, Judith. The Formation of Christendom. Oxford: Princeton University Press, 2021.
• Işık, Halim. “Hıristiyan Düalist-Gnostik Bir Tarikat Olarak Bogomilizm ve Avrupa Heretik Toplumlarına Etkileri”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 6/1 (2017): 109-187.
• “Heresy: Christian Concepts”. Encyclopedia of Religion. Ed. Lindsay Jones. C. 6. Detroit: Thomson Gale, 2005.
• Kaçar, Turhan. “Ebioniteler’den Arius’a: Eskiçağ Doğu Hristiyanlığında İsa Teolojisi Tartışmaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/2 (01 Ağustos 2003): 187-206. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000149.
• Kessler, Edward. An Introduction to Jewish–Christian Relations. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Kuşçu, Emir. “Gnostik Hıristiyan Bir Akım Olarak Valentinyanizm”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2011): 95-126.
• Lensch, Christopher. “The Morning Star of the Reformation: John Wycliffe”. Western Reformed Seminary Journal 3/2 (Ağustos 1996): 1-7.
• Lopez, Julia Costa. “Beyond Eurocentrism and Orientalism: Revisiting the Othering of Jews and Muslims Through Medieval Canon Law”. Review of International Studies 42/3 (Temmuz 2016): 450-470.
• Luther, Martin. “On the Jews and Their Lies”. Çev. Martin Bertram. Martin Luther, 2009.
• Luther, Martin. “Table Talk”. Çev. William Hazlitt. Grand Rapids, 23 Mart 2004.
• MacCulloch, Diarmaid. The Reformation: A History. New York: Viking Adult (Penguin Books), 2003.
• Macedo, Breno. “Covenant Theology in the Thought of John Calvin: From the Mosaic Covenant to the New Covenant”. Fides Reformata 21/1 (2016): 121-148.
• Marthaler, Berard (ed.). New Catholic Encyclopedia: Ref-Sep. Detroit: Cengage Gale, Subsequent Edition, 2002.
• Martin, Sean. Ortaçağ’da Avrupa’da Alevi Hareketi Katharlar. Çev. Barış Baysal. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 1. basım, 2009.
• McGrath, Alister E. ve Darren C. Marks (ed.). The Blackwell Companion to Protestantism. Malden, MA: Blackwell Pub, 2004.
• Methuen, Charlotte. “History and Heresy in the Lutheran Reformation”. Reformation & Renaissance Review 24/1 (02 Ocak 2022): 3-22.
• Mihail Vasile, Lulian. Girolamo Savonarola. Lucian Blaga University of Sibiu, 2012.
• Mullett, Michael. “Luther: Tutucu mu Devrimci mi?”. İletişim Yayınları 4 (Nisan 1984)
• Olgun, Hakan. Luther ve Reformu Katolisizm’i Protesto. İstanbul: Eskiyeni Yayınları, 2017.
• Olgun, Hakan. Sekülerliğin Teolojik Kurgusu: Protestanlık. İstanbul: Minelnihal, 2019.
• Olgun, Hakan (ed.). Teolojik Uyum Sorunu: Luther ve İslam. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2008.
• Olgun, Hakan. “Yahudi Ferisîler ile Katolik Kilisesi Bağlamında Ortodoksi ve Heresi”. Eskiyeni: Sosyal Bilimler Dergisi 25 (2012): 106-114.
• Origen. Ante-Nicene Fathers The Gospel of Peter, Apocalypses and Romances, Commentaries of Origen. Ed. Arthur Cleveland Coxe ve Allan Menzies. New York: Christian Literature Publishing Co., 1896.
• Saçmalı, Feyza ve Kemal Ataman. “Köken Tartışmaları Ekseninde Katarlara Dair Tarih Yazımındaki Güncel Paradigma Değişikliği”. Bilimname 18/1 (2021): 41-65.
• Saint Cyril, Bishop of Jerusalem. The Catechetical Lectures of S. Cyril. Çev. Members of the English Church. London: Oxford John Henry Parker, 1838.
• Seyfeli, Canan. “Byzantine Paulicians: Beliefs and Practices”. Journal of Religious Inquiries 3/1 (08 Ağustos 2020): 45-68.
• Şenay, Bülent. Christian Zionism: Theopolitics and Biblical Myth-Making. Editura Universitatii din Bucureşti, 2021.
• Şenay, Bülent. İlk Rafızî Hristiyan Kilisesi: Markunilik. İstanbul: Verka, 2003.
• Temiztürk, Halil. “Orta Çağ’da Kilise ve Hristiyan Mistikler Arasındaki Ortodoksi ve Heresi Tartışmasının Temel Nedenleri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 5/1 (2022): 73-83.
• Waardenburg, Jacques. “Reform”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 34 (2007): 530-533.