Kıraat Literatüründe Tayyibetü’n-Neşr Şerh Geleneği

Yıl 2024, Sayı: 57, 193 - 216, 31.12.2024

Resul Akcan

https://doi.org/10.17120/omuifd.1540276

Öz

Bu makalede, Osmanlı topraklarında kıraat ilminin yaygınlaşmasına ve kurumsallaşmasına öncülük etmiş olan İbnü’l-Cezerî’nin (öl. 833/1429) kırâat-i aşereye dair manzum tarzda telif ettiği Tayyibetü’n-Neşr’i üzerine kaleme alınan şerh çalışmaları ana hatlarıyla tanıtılmıştır. Bu bağlamda öncelikle Tayyibetü’n-Neşr’in kıraat tedrisatındaki yeri ele alınmış, akabinde birinci derecede önem atfettiğimiz Tayyibe şerhleri, muhteva ve yöntem açısından tahlil edilerek genel bir değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Hakkında detaylı malumata ulaşılamayan veya tam anlamıyla bir şerh hüviyetine sahip olmadığı düşünülen çalışmaların ise yalnızca künye bilgilerine yer verilmiştir. Gerek muhteva gerekse teknik yoğunluğu olan, diğer taraftan edebî ve şiirsel birtakım formlar içeren, dolayısıyla belâgatın zirvesi olarak ifade edilen Tayyibe’nin, muhtasar veya mufassal şerh çalışmalarıyla desteklenmesi manzumenin kullanımını yaygınlaştırmış, aynı zamanda eserden istifadeyi kolaylaştırmıştır. O bakımdan anılan şerhler, Tayyibe’yi anlama noktasında bir rehber ve kılavuz niteliğine sahip önemli kaynaklar olarak değerlendirilebilir. Çalışmanın ana teması Tayyibe merkezli şerhler olup, söz konusu şerhlerin tanıtılmasıyla sahada araştırma yapmak isteyenlere genel bir fikir vermesi amaçlanmakta, böylelikle çalışmanın literatüre katkı sunması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Şerh, Tayyibetü'n-Neşr, Aşere, Takrib, Literatür

The Commentary Tradition of Tayyibat al-Nashr in Qiraat Literature

Öz

In this article, the commentaries written on Tayyibat al-Nashr, which were written in verse by Ibn al-Jazari (d. 833/1429), who pioneered the spread and institutionalization of the science of qiraat in the Ottoman lands, are introduced in outline. In this context, firstly, the place of Tayyibat al-Nashr in the teaching of Qiraat is discussed. Then the commentaries on Tayyibat, which we attribute primary importance, are analyzed in terms of content and methodology and subjected to a general evaluation. Only the imprint information of the works about which detailed information could not be found or which were not considered to have the characteristics of a complete commentary was included. The support of Tayyibe, which is both content- and technically dense and contains several literary and poetic forms, and is therefore considered to be the pinnacle of eloquence, with the works of commentaries, either abridged or detailed, has made the use of the verse widespread and at the same time made it easier to benefit from the work. In that respect, the commentaries as mentioned earlier can be considered as important sources that have the quality of a guide and reference for understanding Tayyibe. The main theme of the study is Tayyibe-centered commentaries, and by introducing these commentaries, it aims to give a general idea to those who want to do research in the field, thus contributing to the literature.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, Commentary, Tayyibat al-Nashr, Asharah, Takrīb, Literature.

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. “Bir İlm-i Kırâat Klasiği: Tayyibetü’n-neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 227-310.
• Akaslan, Yaşar. Tayyibetü’n-Neşr Şerhlerine Dair Bir İnceleme (Mûsâ Cârullah Örneği). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 83-112.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınları, 2021.
• Âşıkkutlu, Emin. “Âşıkkutlu, Mehmet Rüştü”. TDV İslam Ansiklopedisi. 4/6. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Âşıkkutlu, Emin. Kur’an ve Kıraati Sempozyumları Kitabı: Mehmet Rüştü Âşıkkutlu (Hayatı, Şahsî ve İlmî Kişiliği). Adapazarı: Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2006.
• Âşıkkutlu, Mehmed Rüştü. Şerh ve Hâşiyeli Tayyibe. Ankara, 1974.
• Âşıkkutlu, Mehmed Rüştü. Tayyibe’nin Elfâz Mânası. İstanbul, 1976.
• Ayiş, Mehmed Şirin. Muhammed b. Hasan es-Semennûdî’nin hayatı eserleri ve tarikat âdâbı ile ilgili görüşleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Bağdâdî, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Müessesetü’t-Târihi’l-‘Arabiyye, 1951.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ʿalâ Keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1945.
• Birışık, Abdulhamit. “en-Neşr”. TDV İslam Ansiklopedisi. 33/19-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2022.
• Bostan, Osman. “en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2022), 207-234.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL). Leiden: E. J. Brill, 1938.
• Carullah, Musa. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-‘aşr. Kazan, 1911.
• Coşar, Yusuf. Mustafa b. Hasan el-İslâmbûlî ve Mürşidü’t-Talebe ilâ Ma’rifet-i Turuki’t-Tayyibe adlı eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Aşere, Takrîb ve Tayyibe Üstâdı M. Rüştü Âşıkkutlu ile Bir Mülâkat”. Hakses Mecmuası 126 (1975), 16-18.
• Durmuş, İsmail. “Tevriye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 41/47-48. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvud. 5 Cilt. Beyrut-Lübnan: Daru’l-Hadis, 1968.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min Hırzi’l-emânî fî kırâ’âti’s-seb’. thk. İbrâhim Atve İvaz. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981.
• Emin Kehîle, Muhammed ed-Desûkî. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2019.
• Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-‘Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ʿUlûmü’l-Kurʾân, Mahtûtâtü’l-kırâ’ât. 9 Cilt. Amman: Cem’iyyetü Ammâli’l-Metâbi’i’t-Te‘avvüniyye, 2. Basım, 1994.
• Göksoy, İsmail Hakkı. “Mahfûz b. Abdullah et-Termesî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27/335-336. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Görmez, Mehmet. Musa Carullah Bigiyef. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Halîcî, Muhammed Saîd b. Abdirrahmân. Şerhu Mukarribü’t-tahrîr li’n-Neşr ve’t-Tahbîr. thk. Hâlid Hasan Ebü’l-Cûd - Îhâb Fikrî Ahmed. Kahire: Mektebetü’l-İslâmîyye, 2009.
• Hamed, Ğânim Kaddûrî. Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye. Cidde: Maʻhedü’l-İmam eş-Şâtıbî, 2008.
• Hızlı, Mefâil. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25-46.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâ’ât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. thk. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1932.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Neşru’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Gavsân li’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 3. Basım, 2023.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Muhammed Temîm Zü‘bî. Cidde: Mektebetü Dâru’l-Hudâ, 1994.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekir Ahmed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekir Ahmed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fî’l-kırâ’âti’l-‘aşr. Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Orhan Camii Koleksiyonu, 16 Or 112.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekir Ahmed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. İstanbul Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 34 Fe 6/1.
• Îhâb Fikrî Ahmed. Takrîbü’t-Tayyibe. Kahire: Mektebetü’l-İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• Kamhâvî, Muhammed Sâdık. Kevkebü’d-dürrî fî şerhi Tayyibeti İbnü’l-Cezerî: Muhtasar Şerhu Tayyibe li’n-Nüveyrî. 2 Cilt. Medine-i Münevvere, 1. Basım, ts.
• Kaplan, Hayri. “Şa‘rânî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 38/347-350. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabî. 15 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1993.
• Keskioğlu, Osman. “Musa Cârullah Hayatı Görüşleri ve Eserleri”. Ankara İlahiyat Fakültesi Mecmuası 12 (1964).
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve muʿcemü’l-meʿâcim ve’l-meşîhât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbas. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi Takrîb Usûlü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-İrfân Adlı Eseri (Edisyon Kritik). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1324.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 2016.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ʿan vücûhi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddin Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 3. Basım, 1974.
• Mersafî, Abdülfettâh es-Seyyid Acemî. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-bârî. Medine: Mektebetü Tayyibe, 1982.
• Muhammed Mutî’ Hâfız. ´Ulemâu Dımaşk ve a´yânühâ fi’l-karni’s-sânî ´aşar. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdi: Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fî’l-kırâ’âti’l-‘aşr ve’l-keşf ‘an ‘ileli’l-kırâ’âti ve tevcîhihâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1997.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Mühezzeb fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr ve tevcîhihâ min tariki Tayyibeti’n-Neşr. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1997.
• Mütevellî, Muhammed. “el-Burhânu’l-asdak ve’s-sıratu’l-muhakkak fî men‘ı’l-gunneti li’l-Ezrak”. Mecelletü Ma‘hedi’l-İmam eş-Şâtıbî 13 (2012), 355-432.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed Surûr Sa’d Baslûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Öge, Ali. 18. Yüzyıl Osmanlı Alimlerinden Yusuf Efendizade’nin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Hüner Yayınları, 2015.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
• Semennûdî, Muhammed b. Hasan el-Munayyir eş-Şâfiî el-Halvetî. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr. Süleymaniye Kütüphanesi, İbrâhim Efendi Bölümü, 30, 1b.
• Serkîs, Yûsuf İlyân. Muʿcemü’l-matbuʿâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Serkîs, 1928.
• Şa‘rânî, Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırâ’âti’l-‘aşr’. Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, 34 Hk 1473.
• Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh b. Halef er-Ruaynî. Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî. thk. Eymen Rüşdü Süveyd. Beyrut: Dâru’l-Gavsân li’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 2019.
• Şevvah, Ali İshak. Mu’cemü musannefâti’l-Kur’âni’l-Kerim. Dârü’r-Rufâî, 1984.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOsmâniyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1975.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ el-Hatîb Yahyâ b. Ali b. Muhammed. Kitâbü’l-kâfî fi’l-arûz ve’l-kavâfi. thk. Hassânî Hasan Abdullah. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Termesî, Mahfûz b. Abdillâh b. Abdilmennân. Gunyetü’t-talebe bi şerhi’t-Tayyibe. thk. Abdullah b. Muhammed Cârullah. Medine-i Münevvere: Darü’t-Tedmûriyye, 2. Basım, 2019.
• Tetik, Necati. “Kırâat Tedrisinde Rumuzât”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (ts.), 425-431.
• Toprak, M. Faruk. “Zarûrât-ı Şi‘riyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/138-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Recez”. TDV İslam Ansiklopedisi. 34/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ünal, Hayri. Rıdvan Muhallilâtî Mushafı ve Matbuat Dönemi Mushaf Kitabetindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Yüksel, Ali Osman. “İbnü’l-Cezerî’nin Tayyibetü’n-Neşr’i ve Özellikleri”. MÜİFD, 275-323.
• Yüksel, Ali Osman. Ulûmu’l-Kur’an Kaynaklarından Cezerî ve Tayyibesi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1993.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A’lâm kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyin, 2002.