Shaykh al-Islam Vassâf Abdullah Efendi, Fatwa Compilation Called Fatawa-yı Vassâf Thought to be Lost and Its Nuqûl

Yıl 2024, Sayı: 57, 145 - 168, 31.12.2024

Emine Arslan

https://doi.org/10.17120/omuifd.1541111

Öz

Since they were the heads of the highest religious-scientific and legal institutions in the Ottoman Empire, the biographies of the Shaykh al-Islams, their works and the fatwas they issued have always attracted attention. Vassâf Abdullah Efendi, a descendant of Akhisarli İlyas bin İsa, one of the sheikhs of the Bayramiyye sufi order, completed his education in due form and served as a professor, judge, fatwa affairs’ conductor, and Anatolian and Rumelian Kazasker and then he was appointed as Shaykh al-Islam by Osman III (ö. 1171/1757). Although Vassâf Abdullah Efendi remained in the office of Shaykh al-Islamhood for a short period of five months due to his old age, the fatwas given during his time reached the size of a majmua and were compiled and brought together based on their importance. Although studies have been carried out on Vassâf Abdullah Efendi's other works, such as his literary aspect and his contributions to the Arabic language and rhetoric, the fact that copies of it could not be found before has caused Fatawa-yı Vassâf to remain in the dark. In this study, after giving information about Vassâf Abdullah Efendi's life, duties, family and works, it is aimed to contribute to the fatwa literature of the Ottoman period by mentioning the features of Fatawa-yı Vassaf, of which four copies and the narrations within them were identified.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, The Ottomans, Fatwa- Shaykh al-Islam Vassâf Abdullah, Iran Kazaskeri, Fatawa-yi Vassaf.

Şeyhülislam Vassâf Abdullah Efendi, Kayıp Olduğu Düşünülen Fetâvâ-yı Vassâf Adlı Fetvâ Mecmûası ve Nukûlü

Öz

Osmanlı Devleti’nde en yüksek dînî-ilmî ve hukûkî kurumun başı olmaları hasebiyle şeyhülislamların tercüme-i halleri, eserleri ve verdikleri fetvâlar her zaman ilgiye mazhar olmuştur. Bayramiyye tarîkati şeyhlerinden Akhisarlı İlyas bin İsa’nın neslinden gelen Vassâf Abdullah Efendi, usûlü üzere tahsilini tamamlayıp müderrislik, kadılık, fetvâ emînliği, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği vazifelerinde bulunduktan sonra III. Osman (ö. 1171/1757) tarafından şeyhülislam olarak atanmıştır. Vassâf Abdullah Efendi yaşlılığı sebebiyle beş ay gibi kısa bir süre şeyhülislamlık makamında kaldıysa da zamanında verilen fetvâlar bir mecmûa boyutuna ulaşmış ve önemine binaen derlenip bir araya getirilmiştir. Vassâf Abdullah Efendi’nin diğer eserleri üzerinden edebî yönü, Arap dili ve belâgâtına katkıları gibi hususlarda çalışmalar yapılmışsa da daha önce Fetâvâ-yı Vassâf’ın nüshalarına ulaşılamamış olması bu eserin karanlıkta kalmasına sebep olmuştur. Bu çalışmada Vassâf Abdullah Efendi’nin hayatı, vazifeleri, ailesi ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra dört nüshası tespit edilen Fetâvâ-yı Vassâf’ın ve bu nüshalarda yer alan nukûlünün özellikleri zikredilerek Osmanlı dönemi fetvâ literatürüne katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı, Fetvâ- Şeyhülislam Vassâf Abdullah, İran Kazaskeri, Fetâvâ-yı Vassâf.

Kaynakça

• Abdullah Efendi, Vassâf. Fetâvâ-yı Vassâf. Kahire: Mısır Milli Kütüphanesi, Hidiv Koleksiyonu, Fıkhu’l-Hanefi, 8594/12, 1b-160b.
• Abdullah Efendi, Vassâf. Fetâvâ-yı Vassâf. Ankara: Milli Kütüphane, Tokat İl Halk Kütüphanesi, 60 Hk 129, 593349, 1b-179b.
• Abdullah Efendi, Vassâf. Fetâvâyı Vassâf. Edirne: Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, 22 Sel 1033, 1b-169b.
• Abdullah Efendi, Vassâf. Nazîre-i Unvânü’ş-şeref. İstanbul: Cemâlî Efendi Matbaası, 1314.
• Abdullah Efendi, Vassâf. Nazîre-i Unvânü’ş-şeref. İstanbul: Matbaʻa-i Âmire, 1279.
• Abdullah Efendi, Yenişehirli. Behcetü’l-fetâvâ mea’n-nukûl. İstanbul: Dâru’t-tıbâati’l-âmire, 1266/1850.
• Aktepe, M. Münir. “Esad Efendi, Vassâfzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/347. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Altınbaş, Vamık Şükrü. “Fetvâ Emîni Abdullah Vassâf Efendi”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, 8/90-91 (Kasım-Aralık 1969), 375-377.
• Altun, İsmail. Keleş, Reyhan. “Ömer Efendi'nin Üç Eserine Yazılan Takrizler”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Ömer Kara. 463-498. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Arslan, Emine. Nukûllü Fetvâ Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-Kâniʻa Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Aydın, Zeynep. İlyas İbn İsa: Hayatı, Eserlerı̇ ve Düşüncelerı̇. Bursa: Uludağ Ünı̇versı̇tesı̇, Sosyal Bı̇lı̇mler Enstı̇tüsü, Yüksek Lı̇sans Tezı̇, 2020.
• Aziz-zâde, Hüseyin Râmiz. Âdâb-ı zurafâ İnceleme-Tıpkıbasım-İndeks. haz. Sadık Erdem. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Bakırcı, Selami; Çögenli, M. Sadi. “Kadızade Mehmed Efendi’den Erzurum Müftülüğüne intikal Eden Unvânu’ş-Şeref Adlı Eser Üzerine -Bir Metin Üzerinde Farklı İlimleri Eşleştirme Sanatı-”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Ömer Kara, 45-58. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Bilgin, Emrah. Devhatü’l-Meşâyıh ve Zeyilleri (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mahmud I [AE.SMHD.I]. No. 262, Gömlek No. 21271.
• Bursalı, Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri. nşr. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• el-Bağdâdi, Gıyâseddin Ebî Muhammed Gânim b. Muhammed. Mecmaʻüd-Damânât. thk. Amr Seyyid Şevket. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Gedûsî, Hafız Mehmed bin Ahmed. Netîcetü’l-fetâvâ maʻan’n-nukûl. İstanbul: Dâru’t-tıbâʻatü’l-âmire, 1265.
• Hâkim Efendi, Mehmed. Eşʻâr ve İnşâ. Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 1959/3, 1a-24a.
• Hâkim Efendi, Mehmed. Hâkim Efendi Tarihi, nşr. Tahir Güngör. 2 Cilt. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul: 2019.
• Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von. Büyük Osmanlı Tarihi. çev. Vecdi Bürün. 8 ciltte 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1991.
• İpşirli, Mehmet. “Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/170-171. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İpşirli, Mehmet. “Vassâf Abdullah Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/559-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Karapanlı, Gürcan. Mekkî Divanı ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kaya, Süleyman. “Vekalet Akdine Dair Bir Tartışma Bağlamında Osmanlı Döneminde Fetvanın Müftâ-bih Hale Geliş Süreci”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20 (Ekim 2012), 71-86.
• Kerenbeşî, Mustafa bin Ahmed er-Rûmî. Fetâvâ-yı Kerenbeşî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eseler Kütüphanesi, 1222, 273 vr.
• Küreli, İbrahim vd. I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları-3 Numaralı Nâme-i Hümâyûn Defteri (Transkripsiyon/Tıpkıbasım). İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2015.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. nşr. Nuri Akbayar. (Transkripsiyon: Seyit Ali Kahraman) 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mumcuoğlu, Banu. Şeyhülislam Akhisarî Vassâf Abdullah Efendi Hayâl-i Behçet-Âbâd (İnceleme-Metin-Sözlük). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Müstakimzâde, Süleyman Sâdeddin Efendi. Mecelletü’n-nisâb (Tıpkıbasım). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Sabır, Elif. Sadaret Kaymakamı Numanpaşazâde Ahmed Paşa'nın Yazışmalarını Hâvî Bir Mecmua (h.1149-1150/m.1736-1737) (Tahlil-Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Sâkızî, Sâdık Mehmed b. Ali. Surretü’l-fetâvâ. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eseler Kütüphanesi, 5772, IV+310.
• Şahin, Kürşat Şamil. “Dilbilgisi Öğretiminde Şiir Kullanımına Bir Örnek İrşâd-ı Ezkiyâ” VI’ th International Scientific and Practical Conference-Actual Problems of Linguistics and Linguodidactics in the Context of Modern Approaches. 194-199. Gagauzia, 2023.
• Şahin, Kürşat Şamil. Vassâf Abdullah Efendi (Abdî) İrşâd-ı Ezkiyâ (Manzum Bir Nahiv) İnceleme-Metin-Sözlük. İstanbul: Hiper Yayın, 2019.
• Şemʻdânizâde, Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’i’t-Tevârih. nşr. M. Münir Aktepe. 4 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Tûsî, Nasîruddin Ebû Ca‘fer Muhammed b. Muhammed b. Hasan. Hallü müşkilâti’l-İşârât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Servili, 189, 1b-213b.
• Uysal, Betül. “Nahiv İlminde Meşhur el-Kâfiye’nin Manzum Bir Tercümesi: Vassâf Abdullâh Efendi’nin İrşâd-ı Ezkiyâ Adlı Eseri”. Klasik Türk Edebiyatının Ses ve Anlam Dünyası Sempozyumu-Prof. Dr. Halûk İpekten Anısına. ed. İlhan Genç vd. 536-558. Ankara: Düzce Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Vâsıf Ahmed Efendi. Mehâsinü’l-âsâr ve hakâiku’l-ahbâr (Târîh-i Vâsıf). 2 Cilt. Dârüttıbâʻati’l-âmire, 1219.
• Vassâf Abdullah Efendi, Fetâvâ-yı Vassâf. https://phebusmuzayede.com/49782-seyhulislam-vassaf-abdullah-efendi-ye-ait-fetvalar-feteva-yi-vassaf-184-sayfa-ebrulu-cildinde-21x30-cm.html erişim 24.06.2024.
• Yahyâ Efendi b. Zekeriyya. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eserler Kütüphanesi, 3155, 2a-367b.