Şârihlerin Sarf İlminin Gelişimindeki Rolü ve Katkıları: Cürcânî’nin Şerhu’l ‘İzzî Adlı Eseri Özelinde Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 57, 259 - 275, 31.12.2024

Şehmus Ülker

https://doi.org/10.17120/omuifd.1550442

Öz

Tarihsel süreçte Arap dili grameri alanında önemli eserler telif edilmiştir. Bunlardan biri de sarf ilmiyle ilgili Zencânî’nin (öl. 660/1262 (?)) el-‘İzzî fî’t-tasrîf adlı çalışmasıdır. Zencânî’nin el-‘İzzî fî’t-tasrîf’i sarf alanında telif edilen muhtasar eserlerdendir. İlgili çalışma, muhtasar bir eser olmasına rağmen sarf ilminin birçok konusunu ihtiva etmektedir. el-‘İzzî fî’t-tasrîf, yazıldığı günden bu yana ilim çevreleri arasında büyük bir rağbet görmüş ve sarf ilminin tahsil edilmesinde önemli kaynaklar arasında yer almıştır. Sarf ilmiyle ilgilenen birçok kişi Zencânî’nin el-‘İzzî fî’t-tasrîf’i üzerine şerhler kaleme almıştır. Bu âlimlerden biri de Seyyid Şerif Cürcânî’dir (öl. 816/1413). Arap dilinin önemli âlimlerden biri olan Cürcânî, farklı alanlarda birçok eser telif etmiştir. Bu eserlerden biri de Zencânî’nin el-‘İzzî fî’t-tasrîf adlı eseri üzerine yazdığı Şerhu’l-‘İzzî adlı eseridir. Cürcânî, söz konusu eserinde konu sıralaması açısından Zencânî’nin eserindeki sıralamaya bağlı kalmıştır. Cürcânî, müellifin metnini sadece şerh etmekle kalmamış, meselelerin eksik kalan yanlarını tamamlayarak ek bilgilere de yer vermiştir. Bazı durumlarda ise soru cevap yöntemini uygulayarak musannifin metni ile ilgili muhtemel sorulara da cevap vermiştir. Doküman inceleme ve literatür taraması şeklinde gerçekleştirilen bu çalışmada Cürcânî’nin Şerhu’l-‘İzzî adlı eseri ele alınmıştır. Bu bağlamda Cürcânî’nin şerhi; içerik, metod, üslûp, dil ekollerine yaklaşımı, etkilendiği Arap dili âlimleri, meselelerin eksik yanlarını tamamlaması, muhtemel itirazların cevaplarına yer vermesi açısından incelenmiştir. Böylece bu çalışma, hem şârihin Şerhu’l-‘İzzî adlı eserindeki şerh metodunu hem de eserin Arap diline olan katkısını ortaya koymayı hedeflemiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Sarf, Zencânî, Cürcânî, Şerhu’l-‘izzî.

The Role and Contributions of Commentators in the Development of Sarf Science: An Analysis of Jurjânî's Work Sharh Al-‘Izzī

Öz

Throughout history, significant works have been written in the field of Arabic grammar. One notable work in morphology is al-‘Izzī fî’t-tasrīf by/of az-Zanjānī (d. 660/1262). This work is a concise yet comprehensive treatment of morphological topics. Since his publication, al-‘Izzī fî’t-tasrīf has been highly regarded in scholarly circles and has served as a crucial resource for the study of morphology. Many scholars interested in the science of morphology have written commentaries on az-Zanjānī’s al-‘Izzī fî’t-tasrīf. Among these scholars is Sayyīd Sharīf al-Jurjānī (d. 816/1413), a prominent figure in Arabic linguistics who authored numerous works in various fields. One of his notable works is the commentary Sharh al-‘Izzī on az- Zanjānī’s al-‘Izzī fî’t-tasrīf. In his commentary, Jurjānī adheres closely to the structure of Zanjānī’s original work. He not only explains the text but also provides additional information to address any gaps in the subject matter. Furthermore, he employs a question-and-answer method in some cases to address potential questions related to the author’s text. Jurjānī's commentary, Sharh al-‘Izzī adheres closely to Zanjānī's original text while supplementing it with additional information to address any gaps. In some instances, he employs a question-and-answer approach to clarify potential ambiguities in the text. This study explores Jurjānī's commentary in terms of its content, methodology, style, approach to linguistic traditions, influences from other scholars, and its efforts to address any shortcomings in the original work. The objective of this study is to elucidate both Jurjānī’s commentary method and the contributions of Sharh al-‘Izzī to the field of Arabic linguistics.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Morphology, Zanjānī, Jurjānī, Shar al-‘Izzī.

Kaynakça

• Bağış, Mehmet. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Usûlü Uygulamaları- Beydâvî Tefsîri Örnekliğinde- İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2020.
• Bağış, Mehmet. Seyyid Şerif Cürcânî, ed. Hakan Temir- Yavuz Selim Göl. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat (Beyân-Me‘anî-Bedî‘ İlimleri) Arap Edebiyâtı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Cârim Ali - Emin Mustafa. Belâgatu’l-vadiha. Beyrut: Mektebetu Daru’l-Fecr, 2014.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta’rifât, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerif. Şerhu tasrîfil-‘izzî, thk. Muhammed el-Zefzâf Kahire: Dârut-Talâi‘, 2017.
• Doğru, Meryem. Şerif Cürânî ile Teftâzânî’nin Şerhu Tasrîfül’-İzzî Adlı Eserlerinin Mukayesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Durmuş, İsmail. “Üslûp”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42/383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdulhamid Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kûb. Kamûsu’l-Muhît. thk. Muhammed Naîm Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Gümüş, Sadreddin. “Cürcânî, Seyyid Şerif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gündüzöz, Soner. “Şâz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/384. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâ’üddin el-Hemedânî. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik, thk. Mahmud Mustafa Halâvî, 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996.
• İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah. Elfiyyetu İbn Mâlik. İstanbul: Siraç Yayınevi, 2023.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l- ‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 3. Basım. 1993.
• İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât, Abdurrahmân. el-İnsâf fî mesâ’ili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Hasan Hamed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım. 2016.
• İbnu’l-Hâcib, Cemâluddîn Osmân b. Ömer. eş-Şâfiye fî ‘ilmi-tasrîf, thk. Dervîş el-Cüveydî, Beyrut: Mektebetu’l-‘Asriyye, 2008.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdullah Hâci Halife. Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabi, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-muellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Kılıç, Hulusi. “Sarf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Leknevî, Ebu’l-Hasanât Muhammed ‘Abdulhay. el-Fevâ’idu’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaatu saâde, 1324.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber. el-Muktedâb. thk. Muhammed Abdulhalık ‘Azîme. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub, ts.
• Özel, Ahmet. “Zencânî, İzzeddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/253-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Razî, Ebû Bekir Muhammed b. Şemsiddin. Muhtaru’s-Sihah. thk. Eymen Abdurrezzak eş-Şevvâ. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ’/ Dâru’l-Menhel Nâşirûn, 2010.
• Sevdi, Ali. Arapça Dilbilgisi Sarf. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Osmân b. Kanber, el-Kitab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. 4. Basım. Kahire: Mektebetu’l- Hancî, 2004.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabâkâti’l-luğaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Abdurrahîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, el-Bedru’t-tâli‘ bi mehâsini men ba’de’l-karni’s-sâbi‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts. Tarı, Nihat. Teftâzânî ve Sa‘dînî Adlı Şerhi”. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali, Mevsûatu keşşâfi ıstılâhati’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc, 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Tekin, Mahmut. “ ‘İzzî’ye Yapılan Şerhler Bağlamında ‘Alî el-Eşnevî’nin ‘İzzî Tekmilesi”, Journal of History School, 51 (Nisan 2021), 1377-1400.
• Tekin, Mahmut. “‘Alî el-Kârî ve Tasrîfu’z-Zencânî İsimli Eser için Kaleme Aldığı Şerhi”. Artuklu Akademi 7/2 (2020), 337-362.
• Tekin, Mahmut. “Seyyid Şerîf ve Nahv-i Mîr Adlı Eserinin İçerik ve Metod Açısından Değerlendirilmesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51 (2021), 175-199.
• Tüccar, Zülfikar. “Kıyas”. (Arap Dili), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/538-539. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ülker, Şehmus. İbn Akîl ve Elfiyye Şerhi. ed. Emin Cengiz, Ankara: İlâhiyât yayınları, 2021.
• Zemahşerî, Ebul Kasım Carullah Mahmud b. Ömer. el-Mufassal fî san‘âti’l î‘rab. thk. Îmîl Bedî’ Ya’kub. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Zencânî, İzzüddîn. ‘İzzî (Sarf Cümlesi İçerisinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 3. Basım. 2012.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-‘İlm lil-Melâyîn, 15. Basım. 2002.