Historical and Social Psychological Foundations of the Glorified Sect Perception in Imāmīte Narratives

Yıl 2025, Sayı: 58, 175 - 199, 30.06.2025

Ümit Toru

https://doi.org/10.17120/omuifd.1652822

Öz

Glorified sect perception refers to a sect’s exaggerated sense of self-worth and its exclusionary attitude toward opposing sects. This belief that one’s own group is exceptional but that other groups don’t sufficiently recognize its uniqueness and greatness is called collective narcissism or group narcissism in social psychology. The aim of this study is to examine how this phenomenon is reflected in Imāmī narrations. An analysis of these narrations reveals that members of the sect attribute to Shīʿism a form of superiority that transcends its historical context. There is a prevailing discourse that makes all religious rewards exclusive to the Shī‘ites. They also express intense feelings of hostility toward their opponents. They have developed various defense mechanisms against situations that threaten their perception of absolute superiority. Undoubtedly, historical experiences have had a great impact on the formation of such a perception for the sect. Because of difficult sociopolitical conditions, the need to keep members united led to glorifying the sect and excluding its opponents. This discourse, which played a unifying role within the sect, had a divisive effect on relations with other sects.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects , Imāmiyya , Shīʿism , Sect Perception , Collective Narcissism

İmâmî Rivayetlerdeki Yüceltilmiş Mezhep Algısının Tarihsel ve Sosyal Psikolojik Temelleri

Öz

Yüceltilmiş mezhep algısı, bir mezhebin abartılı benlik algısını ve muhaliflerine yönelik dışlayıcı tutumunu ifade eden bir terimdir. Kişinin kendi grubunun (iç-grup) istisnai olduğuna ancak diğer grupların onun bu eşsizliğini ve büyüklüğünü yeterince fark edemediğine dair söz konusu inancı, Sosyal psikolojide kolektif narsisizm veya grup narsisizmi diye isimlendirilir. Bu çalışmada söz konusu olgunun İmâmî rivayetlere nasıl yansıdığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu rivayetlere bakıldığında mezhep mensuplarının Şiîliğe tarihsel bağlamı aşan bir üstünlük atfettiği görülmektedir. Tüm dini kazanımları Şiî olmaya has kılan tekelleştirici bir söylem baskındır. Muhaliflerine yönelik olarak da yoğun düşmanlık hisleri dile getirmektedirler. Mutlak üstünlük algısına zarar veren durumlar karşısında ise birtakım savunma mekanizmaları geliştirmişlerdir. Hiç kuşkusuz mezhep hakkında böyle bir algının oluşmasında yaşanan tarihsel tecrübelerin büyük etkisi olmuştur. Olumsuz sosyopolitik şartlar nedeniyle mensuplarını bir arada tutma ihtiyacı, mezhebi aşırı yüceltmeye ve muhaliflerini dışlamaya yol açmıştır. Mezhep içinde birleştirici bir rol oynayan bu söylem ise diğer mezheplerle ilişkilerde ayrıştırıcı bir sonuç doğurmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi , İmâmiyye , Şia , Mezhep Algısı , Kolektif Narsisizm

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. Fezâilu’s-sahâbe. thk. Vasiyyullâh b. Muhammed b. Abbâs. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1983.
• Arkonaç, Sibel Ayşen. Sosyal Psikoloji. İstanbul: Alfa Yayınları, 2001.
• Benli, Yusuf. “Râfıza Adlandırmasının İlk Kullanımına İlişkin Değerlendirmeler”. Hikmet Yurdu 1 (2008), 31-69.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şiasının Oluşumu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: Vizyon Yayınları, 2003.
• Büyükkara, Mehmet Ali. Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet. İstanbul: Maramara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2010.
• Brewer, Marilynn. “The Psychology of Prejudice: Ingroup Love or Outgroup Hate?”. Journal of Social Issues 1999 (55/3). 429-444.
• Brummelman, Eddie vd. “Separating Narcissism From Self-Esteem”. Psychological Science 25/1 (2016), 8-13.
• Cichocka, Aleksandra vd. “Globalization is Associated with Lower Levels of National Narcissism: Evidence From 56 Countries”. Social Psychological and Personality Science 14/4 (Mayıs 2023), 437-447.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. “el-Fıkhu’l-ebsat,” İmâm-ı Â’zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. “el-Vasiyye”. İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. trc. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2002.
• Efendioğlu, Mehmet. “Fezâilu’s-Sahâbe,” TDV İslam Ansiklopedisi. 12/534-538. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Eker, İrem. “Kolektif Narsisizmin Siyaset Psikolojisi Açısından Çıktıları Üzerine Bir Derleme”. Nesne 11/28 (2023), 310-323. Fazl b. Şâzân en-Nîsaburî. Muhtasaru isbâti’r-rec‘a. Kerbela: el-Atabetü’l-Hüseyniyye el-Mukaddese, 2016.
• Fazl b. Şâzân en-Nîsaburî. el-Îzâh fi’r-red alâ sâiri’l-fırak. thk. Celâlüddîn el-Hüseynî el-Ürmevî. Bayrut: Müessesetü’t-târîhi’l-Arabî, 1971.
• Fromm, Erich. Sevgi ve Şiddetin Kaynağı. çev. Selçuk Budak. Ankara: Öteki Yayınevi, 2000.
• Golec de Zavala, Agnieszka. The Psychology of Collective Narcissism: Insights from Social Identity Theory. New York: Routledge, 2024.
• Golec de Zavala, Agnieszka vd. “The Paradox of In-Group Love: Differentiating Collective Narcissism Advances Understanding of the Relationship Between In-Group and Out-Group Attitudes”. Journal of Personality 81/1 (2013), 16–28.
• Golec de Zavala, Agnieszka vd. “Collective Narcissism and its Social Consequences”. Journal of Personality and Social Psychology 97/6 (2009), 273-278.
• Gökalp, Yusuf. “İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İmamiyye’ye Yönelik Eleştirileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2014), 89-126.
• Hadarics, Márton vd. “The Relationship Between Collective Narcissism and Group-Based Moral Exclusion: The Mediating Role of Intergroup Threat and Social Distance”. Journal of Social and Political Psychology 2020 (8/2). 788–804.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdî. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Hodgson, Marshall. İslam’ın Serüveni. çev. Metin Karabaşlığlu vd.. İstanbul: İz Yayınları, 1993.
• Hogg, Machael A. vd. “Social Categorization, Intergroup Behaviour and Self-Esteem: Two Experiments”, Revista de Psikologia Social 1 (1986), 23-38.
• Horney, Karen. New Ways in Psychoanalysis. London: y.y., 1939.
• Hortaçsu, Nuran. Ben Biz Siz Hepimiz (Toplumsal Kimlik ve Gruplar Arası İlişkiler). Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• Hortaçsu, Nuran. Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler. Ankara: İmge Kitabevi, 2014.
• İbn Ebû Âsım, Ebû Bekir. es-Sünne. Thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1980.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• İsfehânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin. Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk. Seyyid Ahmed Sakar. Beyrut: Dâru’l-marife, tsz. İsferâyinî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciyeti an fıraki’l- hâlikîn. Kahire: Matbaatu’l-envâr, 1940.
• Karabiber, Namık Kemal. “İmam Şafii’nin Ehl-i Beyt ve İlk Halifeler ile İlgili Tasavvuru/Algısı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2009), 97-120.
• Kelman, H. Chanoch. “Patterns of Personal Involvement in the National System: A Social-Psychological Analysis of Political Legitimacy”. International politics and foreign policy. Edt. James N. Rosenau. New York: Free Press, 1969. 276-288.
• Keskin, Yakup. İsnâ Aşeriyye İmamlarından Muhammed el-Cevâd, Ali b. Muhammed el-Hâdî, Hasan el-Askerî ve Muhammed el-Mehdî Dönemlerinde İmâmiyye Şîası. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kohlberg, Etan. “İmâmiyye Şiası Geleneğinde “Râfizî” Terimi”. çev. Halil İbrahm Bulut. Kelam Araştırmaları 2/2 (2004), 117-124.
• Kohlberg, Etan. “İmâmiyye Fıkhında İmâmî Olmayan Müslümanlar”. çev. Hanifi Şahin. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 199-207.
• Kubat, Mehmet. “Hakikatin Tümünü Tekelinde Görmek ya da Mezhebi Din Edinmek”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2019), 1-28.
• Kummî - Nevbahtî. Şiî Fırkalar. Çev. Hasan Onat vd.. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâfî. Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1946.
• Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. çev. Osman Akınhay – Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. derleme ve çeviri: A. Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Özpınar, Ömer. “Fezâilü’s-Sahâbe Edebiyatının Teşekkülü ve Muhtevasına Etki Eden Sebepler Üzerine”. İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- (Tartışmalı İlmî Toplantı Tebliğ ve Müzakereler). 125-151. edt. Abdullah Aydınlı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Ressî, Kâsım b. İbrâhim b. İsmâil. er-Red ‘ale’r-Râfıza. thk. Hanefî Abdullah. Kahire: Dâru’l-âfâki’l-Arabiyye, 2000. Saffâr, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan b. Ferrûh. Besâiru’d-derecâti’l-kübrâ fi fezâili âl-i Muhammed. Beyrut: Şirketu’l-âlemi li’l-matbuât, 2010.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. Divânu’l-İmâmi’ş-Şafiî. Haz. Abdurrahman el-Mustavafî. Beyrut: Dâru’l-marife, 2005.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016. Sever, Mehmet. “Abdülkâhir Bağdâdî’nin el-Fark’ında Öteki’nin Karakter Özellikleri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/1 (2019), 147-179.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Kitâbu’l-milel ve’n-nihal. thk Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1975.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. Evâilü’l-makâlât. thk. İbrahim el-Ensârî. b.y.: el-Mü’temerü’l-âlemî, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Mesâilü’s-sereviyye. thk. Sâib Abdülhamid. by.: el-Mü’temerü’l-Âlemî, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Emâlî. Beyrut: Dâru’l-Müfîd, 1993.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-İrşâd fî ma‘rifeti huceci’l-lâhi ale’l-İbâd. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1995.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-İhtisâs. thk. Ali Ekber el-Gıffârî. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî, 2009.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali. “Fezâilü’ş-Şîa”. Musennefâtü’ş-Şeyh es-Sadûk. 187-229. Kum: Dâru’l-Müctebâ, 2008.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali. “Sıfâtu’ş-Şîa”. Musennefâtü’ş-Şeyh es-Sadûk. 129-185. Kum: Dâru’l-Müctebâ, 2008.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali. “el-Hisâl”. Kum: Mensşûrâtu Cemâati’l-Müderrisîn fi’l-Havzati’l-İlmiyye, 1982.
• Şerîf el-Murtaza, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hüseyin. Resâilü’l-murtazâ. thk. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1985.
• Tajfel, Henri – Turner, John Charles. “The Social Identity Theory of Intergroup Behavior”. Political Psychology. Edt. John T.Jost - Jim Sidanius. New York: Taylor & Francis Books, 2004.
• Toru, Ümit. Olgu ile Kurgu Arasında Eşʻarî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Turner, John Charles. “Social Comparison and Social Identity: Some Prospects for Intergroup Behaviour”. European Journal of Social Psychology 5/1 (1975), 5-34.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. İhtiyâru ma‘rifeti’r-ricâl (Ricâlü’l-Keşşî). thk. Cevâd Kayyûmî el-İsfehânî. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 2006.
• Üçok, Nuran. Erken Dönem Mu‘tezile-İmâmiyye Etkileşimi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Vekîʻ, Ebû Bekir Muhammed b. Halef el-Bağdâdî. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Merağî. Mısır: el-Mektebetü’n-neccâriyyeti’l-kübrâ, 1947.
• Yapıcı, Asım - Albayrak, Kadir, “Ötekini Algılama Bağlamında Dini Gruplar Arası İlişkiler”. Dinî Araştırmalar 5/14 (2002): 35-59.
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Ön Yargı (Biz ve Onlar). Seyhan: Karahan Kitabevi, 2004.