Çarlık Dönemi Rus Azerbaycanı’nda Eğitim

Yıl 2018, Cilt: 8 Sayı: 15, 2193 - 2215, 31.08.2018

Ümit Akın

https://doi.org/10.26466/opus.447204

Cited By: 3

Öz

1747’de İran
hükümdarı Nadir Şah’ın ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları sonucunda
Azerbaycan; Derbend, Guba, Bakü, Şamahı, Gence, Karabağ, Talış, Şeki, Nahçivan,
Tebriz gibi küçük feodal hanlıklara ve sultanlıklara ayrılmıştır. Bu süre
zarfında ülke büyük bir siyasȋ bir parçalanma yaşamıştır. Birbirlerine hâkim olma mücadelesi yürüten bu hanlıklar zamanla zayıfladı. XIX asrın başından itibaren de
siyasî kargaşadan yararlanan Rusya’nın egemenliği altına girmeye başlamıştır.
1804’te Gence’de yapılan büyük katliam ve Gence’nin Rusların eline geçmesi,
Azerbaycan’da büyük bir infial yarattı. Askeri bakımdan güçlü olan Rusya, yirmi
yıl sonra Azerbaycan’ın tamamını ele geçirerek İran topraklarına girdi. 18
Şubat 1828’de Rusya ve İran arasında yapılan Türkmençayı antlaşması gereği Aras
nehrinin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Hazar da dâhil olmak üzere Rus
kontrolüne geçmiştir. Böylece Rus işgaliyle Kafkasya ve Azerbaycan’da birtakım
yenileşme hareketleri görülmeye başladı. Bu yenilikler kültürel sahada da
kendini göstermiştir. Fikirlerin özgürce ifade edilmeye başlaması bazı
sorgulamaları da beraberinde getirdi. Rus edebiyatında Azerbaycan ve
Kafkasya’yla ilgili eserlerin yazılmaya başlaması, yerli ahalinin çocuklarının
Rus mekteplerinde okumaya başlaması, Rusça öğrenmenin artması kültürel
yenileşmeyi hızlandırmıştır. Diğer taraftan dini eğitim de medreselerde devam
etmektedir. Çalışmamız Çarlık Rusya’nın Azerbaycan’a hâkim olduğu 1804-1920
yıllarını esas almaktadır. Bu kapsamda Azerbaycan edebiyatı tarih
kaynaklarından-ansiklopedilerden, eserlerden gazetelerden faydalanılmış;
çalışmada derleme yöntemi kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı belirtilen
dönemde Azerbaycan’daki eğitim anlayışlarını ele almak ve Azerbaycan
modernleşmesinde eğitimin önemini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Eğitim, Çarlık Rusya, Modernleşme, Din

Education in Russian Azerbaijan During The Tsarist Period

Öz

After the death of Nadir Shah,
the ruler of Iran in 1747, Derbend, Guba, Baku, Shamahi, Gence, Karabagh,
Talış, Seki, Nakhchivan, Tabriz and small sultanates. During this time, the
country is a big political disintegration. These khanates, which carried out
the struggle of dominating each other, weakened over time. From the beginning
of the XIX century, Russia began to fall under the sovereignty of benefiting
from political turmoil. The great massacre in Gence in 1804 and the
passing of Gence to the hands of the Russians created a great uproar in
Azerbaijan. Twenty years later, Russia, which was strong in
military affairs, seized the whole of Azerbaijan and entered Iranian territory.
On 18 February 1828, Azerbaijani lands north of the Aras river for the Turkmenchay
treaty between Russia and Iran passed to the Russian control, including the
Caspian. Thus, the Russian invasion of the Caucasus and Azerbaijan began to see
some reform movements. These innovations have also manifested themselves in the
cultural scene. The free expression of ideas brought with it some questions.
The beginning of the works of Azerbaijan and Caucasia in Russian literature,
the beginning of the children of the native people to study in Russian schools,
the increase of Russian learning has accelerated cultural innovation. On the
other hand, religious education continues in madrasahs. Our
work is based on the years 1804-1920 when Tsarist Russia dominated Azerbaijan. In this context, Azerbaijani literature has benefited from historical
sources - from encyclopedias, works from newspapers; compilation method is
used. The aim of this study is to discuss the educational approaches in
Azerbaijan during the period and to reveal the importance of education in the
modernization of Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Education, Tsarist Russia, Modernization, Religion

Kaynakça

• Ağayev, R. (2000). Mehmet Emin Resulzade ve Azerbaycan demokratik cumhuriyeti. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, 361-363.
• Ahmedov, H. (1985). XIX. Asır Azerbaycan Mektebi, Bakü: Maarif Neşriyatı, s. 16.
• Akın, Ü. (2018). Necef Bey Vezirov’un hayatı, sanatı ve eserleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Akın, Ü. (2018). Azerbaycan modernleşmesinde bir öncü Hacı Zeynelabidin Tagiyev. II. Uluslararası Türk Coğrafyası Araştırmaları Sempozyumu, 20-22 Nisan, Antalya.
• Akpınar, Y. (1994). Azerî edebiyati araştırmaları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Aslan, B. (2000). I. dünya savaşı esnasında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine kardaş kömeği ve Bakü müslüman cemiyet-i hayriyesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Azerbaycan Edebiyat Tarihi. (1962). Bakü, 129.
• Baykara, H. (1966). Azerbaycan yenileşme hareketleri. Ankara: TKAE Yay
• Caferoğlu, A. (1964). Azerbaycan’da maarif hareketleri. Türk Kültürü, 18, 134.
• Çelik, D. (1996). XIX ve XX. Yüzyıllarında Azerbaycan. Bilig Bilim ve Kültür Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi Yardım Vakfı, 3, 60-79.
• Devlet N. (1985). Rusya Türklerinin milli mücadele tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ekici, Y. (2017). Bolşevik ihtilali’nin ortaya çıkması ve sebepleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(1), 269.
• Esedli M. (2007). Ahund Yusuf Ziya Talibzade’nin Türkiye’deki dini, siyasi ve harbi faaliyetleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII (1), 67-78.
• Hasanlı, C. (1998). Azerbaycan tarihi. Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.
• İsmayılov, M. (2014). Azerbaycan tarihi. (Çev. Vefa Kurban) İstanbul: Kültür Sanat Yay.
• Kırımlı, H. (1996). Kırım Tatarlarında millî kimlik ve millî hareketler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, s.33
• Kodaman, B. (2012). Bolşevik ihtilali ve Türkiye. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 65-68.
• Necef, (1876). Mektubat. Ekinçi. 6 Noyabr, No: 21.
• Nerimanov, N. (2004). Seçilmiş eserleri (Düzenleyen Teymur Ahmedov), Bakü: Lider Neşriyat.
• Rorlich, Azade-Ayşe. (2000). Volga Tatarları. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 102.
• Sadıkov, R. (2010). Şubat devriminden sonra Rusya’da iktidar mücadelesi: Ekim devrimi’ne giden Yol. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 29(48), 101-108.
• Süleymanov, M. (1996). Azerbaycan milyoncuları: Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Bakü: Gençlik Neşriyatı.
• Süleymanov, M. (1999). Kafkaz İslam Ordusu ve Azerbaycan, Bakı.
• Swietochowski, T. (1988). Müslüman cemaatten ulusal kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920. (Çev. Nuray Mert) Ankara: Bağlam Yayınları.
• Şükürov, A. (1997). Felsefe. Bakü, s. 193
• Talibova, S. (1994). Kulturno-Prosvetitelskaya i Blagotvoritelnaya Deyatelnost Azerbaycanskoy Burjuazii, Bakü.
• Topçubaşı, A. M. (1901). Kaspi, 23 Senyabr, Bakü S.108.