A Case of Informal Deal: Merger of Turkish Sugar Companies in 1935

Yıl 2023, Cilt: 20 Sayı: 54, 488 - 503, 31.07.2023

Özgür Çetiner

https://doi.org/10.26466/opusjsr.1321590

Öz

Sugar, which causes political tensions, has been the subject of many studies in the history of Turkey. Especially, the first half of the 1930s was a period when this tension was felt the most and the problem was brought to the newspapers and the parliament. The year 1935, when the sugar companies were merged, was a turning point in terms of the debates. The new company established as a result of the merger and the price reduction created a strong legitimization ground for the government. Nowadays, the issue of merger is frequently analyzed in studies on sugar companies. Even today, it is possible to see the affirmative power of the legitimacy ground created in these studies dominated by a developmentalist language. However, the 'merger text' that is the source of the studies in the literature does not have a legal record. Moreover, Law No. 2785, the only legal regulation associated with price cuts and mergers, is neither related to prices nor to mergers. This study argues that the merger of sugar companies was a de facto capitalization transaction, a bargain-based financial operation carried out in the informal field. The illusion created by the aforementioned unrelated law provided a perception of legitimacy to the extent that it rendered invisible the informal bargain with the shareholders of the companies, while on the one hand, it ensured a price decrease accompanied by strict measures. This informal bargaining process, in which the value increases achieved through capitalization were redistributed among shareholders, was formalized through the establishment of Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.

Anahtar Kelimeler

Veblen, Capitalization, Sugar

Enformel Bir Anlaşma Örneği: Türkiye'de Şeker Şirketlerinin Birleşmesi, 1935

Öz

Siyasal gerilimlere sebep olan şeker, Türkiye tarihinde pek çok araştırmaya konu olmuştur. Özellikle 1930’ların ilk yarısı, bu gerilimin en fazla hissedildiği dolayısıyla sorunun gazetelere ve meclise taşındığı bir dönemdir. Yaşanan tartışmalar açısından şeker şirketlerinin birleştirildiği 1935 yılı dönüm noktasıdır. Birleşme sonucunda kurulan yeni şirket ve yapılan fiyat indirimi hükümete güçlü bir meşruluk zemini yaratmıştır. Günümüzde şeker şirketlerine ilişkin yapılan çalışmalarda birleşme konusu sıklıkla işlenmiştir. Kalkınmacı bir dilin hâkim olduğu bu çalışmalarda yaratılan meşruluk zemininin olumlayıcı gücünü bugün bile görmek mümkündür. Ancak literatürdeki çalışmalara kaynaklık eden ‘birleşme metninin’ yasal bir kaydı yoktur. Ayrıca fiyat indirimi ve birleşmeyle ilişkilendirilen ve tek yasal düzenleme olan 2785 Sayılı Kanun ne fiyatlarla ne de birleşmeyle ilgilidir. Bu çalışmada şeker şirketlerinin birleştirilmesinin, enformel alanda gerçekleştirilen pazarlığa dayalı finansal bir operasyon olarak, de facto bir kapitalizasyon işlemi olduğu iddia edilmektedir. Sözü edilen ilişkisiz yasayla yaratılan illüzyon, bir yandan sıkı tedbirler eşliğinde fiyat düşüşü sağlamış diğer yandan şirketlerin hissedarlarıyla girişilen enformel pazarlığı görünmez kıldığı ölçüde meşruluk algısı oluşturmuştur. Kapitalizasyonla sağlanan değer artışlarının hissedarlar arasında yeniden dağıtıldığı bu enformel pazarlık süreci formalize edilerek Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Veblen, Kapitalizasyon, Şeker

Kaynakça

• 14162 Nolu Kararname. (1933, 24 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 2383). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2383.pdf
• 15213 Nolu Kararname. (1933, 3 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 2568). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2568.pdf
• 15273 Nolu Kararname. (1933, 27 Kasım). Resmî Gazete (Sayı: 2563). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2563.pdf
• 2850 Nolu Kararname. (1935, 20 Temmuz). Resmî Gazete (3059). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3059.pdf
• Abidin, İ. (1934). Şeker yitirmeden bitirmeye kadar Türkiye-dış memleketler. İstanbul: Akşam Matbaası.
• Akıltepe, H., Malkoç, S., Molbay, İ. (1964). Türkiye’de Şeker Sanayii ve Şeker Pancarı Ziraati. Ankara: Mars Matbaası.
• Akşam. (1935, Haziran 16). Esnaf şekeri muayyen fiatle satacak, s. 1.
• Anadolu Şeker Fabrikaları T. A. Şirketinin 27/6/1935 tarihinde toplanan hissedarlar fevkalâde heyeti umumiye zabtı. (1935, 2 Temmuz). Resmi Gazete (3043). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3043.pdf
• Ankara Ticaret Odası (1934). Turhal Şeker Fabrikası Türk Anonim Şirketi, Arşiv Dosya No: 294.
• Ankara Ticaret Odası. (1933). Anadolu Şeker Fabrikaları Türk Anonim Şirketi, Arşiv Dosya No: 294.
• Apak, K., Aydınelli, C., Akın, M. (1952). Türkiye'de devlet sanayi ve maadin işletmeleri. İzmit: Selüloz Basımevi.
• Atasagun, Y. (1939). Ziraat bankası 1888-1939. İstanbul: Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası.
• Ayan, E. (2022). Erken cumhuriyet döneminde Türkiye’de sınai kalkınamama. Uşak ve Alpullu şeker fabrikaları üzerinden ekonomi politik bir analiz. Ankara: Nobel Yayınları.
• Ayan, E. (2022). Erken cumhuriyet döneminde Türkiye'de sınai kalkınamama: Uşak ve Alpullu şeker fabrikaları üzerinden ekonomi politik bir analiz. Ankara: Nobel Yayınları.
• Aydemir, M. (2019). Business initiatives of the early republican period: sugar industry pioneers and the Uşak and Alpullu Sugar Factories. D.B, Sarıipek, B. Yenihan, V. Franca (Der.), A New Perspective in Social Sciences içinde (ss. 31-41). London: Frontpage Publications.
• Aydemir, Ş. S. (2011). İkinci adam I. cilt (1884-1938). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Black, W.K. (2005). The best way to rob a bank is to own one. Texas: University of Texas Press.
• Bowen, Glenn. (2009). Document Analysis as a Qualitative Research Method. Qualitative Research Journal. (9). 27-40.
• Cochrane, D. T. (2011). Castoriadis, Veblen and the 'power theory of capital'. J.F. Humphrey ve I. S. Straume (Der.), Depoliticization: The Political Imaginary of Global Capitalism içinde (ss. 89-123). Malmö: Aarhus University Press.
• Commons, J.R. (2017). Legal foundations of capitalism. London: Routledge.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi. Muamelat Genel Müdürlüğü, (1936, 8 Temmuz) Şeker fiyatlarının tesbitine dair, İcra Vekilleri Heyetince alınmış bir kararın olmadığı. (30-10-0-0 / 181.248.12).
• Cumhuriyet. (1935, Haziran 16). Şeker salıya ucuzluyor ekonomi bakanının önemli bir tebliği, s.1.
• Damlıdağ, F. (2017a). Development of beet sugar industrıes in the world and the example of Alpullu Sugar Factory. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(34), 133-157.
• Damlıdağ, F. (2017b). Establishment of beet sugar Industries in Turkey and Great Britain during the 1920’s. R. Yılmaz ve G. Löschnigg (Der.), Studies on Balkan and Near Eastern Social Sciences içinde (ss. 165-174). Frankfurt: Peter Lang.
• Damlıdağ, F. (2018). Sugar production investments in Turkey during post 1929 economic crisis period. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 18(36), 139-162.
• Gedik, H. (1955). Uşak Şeker Fabrikasının kısa tarihçesi. Pancar Dergisi, 5(49), 7-8.
• Albert, B. ve Graves, A. (1988). Introduction. B. Albert And A. Graves (Der.), The world sugar economy in war and depression, 1914-40 içinde (ss. 1-25). London: Routledge.
• İstanbul Sicilli Ticaret. (1935, Temmuz 18). İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A. Ş., s.2.
• İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş. (1934). 26 Şubat 1934 tarihinde mün'akit sekizinci alelâde heyeti umumiye içtimâi. İstanbul: Gazetecilik ve Matbaacılık AŞ.
• İstanbul ve Trakya şeker fabrikaları T.A.Ş. Umum Heyetinin 26 Şubat 1933 tarihinde akteylediği fevkalâde içtimada tadil ettiği esas mukavelename mevaddı. (1933, 3 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 2568). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2568.pdf
• Karayaman, M. (2010). Nuri Şeker ve Uşak Şeker Fabrikası’nın kuruluşu. Uşak: Uşak Akademi Kitabevi.
• Karayaman, M. (2012). Atatürk döneminde şeker sanayi ve izlenen politikalar. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 28 (82), 53-96
• Mert, M. (2018). Kuruluş yıllarında şeker sanayi ve devletin amaç fonksiyonu. TESAM Akademi Dergisi, 5(2), 183-247.
• Mert, M. (2018). Kuruluş yıllarında şeker sanayi ve devletin amaç fonksiyonu. TESAM Akademi Dergisi, 5(2), 183-247.
• Mikusch, G. (1934). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Ankara: Başvekalet Matbaası.
• Mikusch, G. (1934). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Ankara: Başvekalet Matbaası.
• Mintz, S. W. (1996). Şeker ve güç şekerin modern tarihteki yeri. (Çev. Ş. Alpagut). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Nafiz, İ. (1930). Şeker sanayimiz. 1930 Sanayi Kongresi Raporlar Zabıtlar içinde (ss. 218-234). Ankara: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti Yayınları.
• Nitzan, J. (1998). Differential accumulation: towards a new political economy of capital. Review of International Political Economy, 5(2), 169-216.
• Ökçün, G. (1997). Türkiye İktisat Kongresi haberler-belgeler-yorumlar. Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu.
• Önder, S. ve Oğur, N. (2019). Eskişehir şeker fabrikası. ESOGÜ Tarih Dergisi, 2(2), 25-54.
• Özer, S. (2021). Türkiye’de şeker sanayisi (1925-1950). Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(33), 95-124.
• Silier, O. (1975). 1920’lerde Türkiye’de milli bankacılığın genel görünümü. O. Okyar ve Ü. Nalbantoğlu (Der.), Türkiye İktisat Tarihi Semineri Ankara: Mars Matbaası.
• Son Posta. (1935, Haziran 19). İstanbul belediyesi ilanları şeker fiyatları hakkında, s. 11.
• Sönmez, S. (2001). Türkiye İş Bankası’nın “misyonu” ve iştirakçilik politikası (1924-1945). Mülkiye Dergisi, 25(231), 111-148.
• Sümer Bank sermayesine 42.000.000 lira ilavesi hakkındaki 2580 sayılı kanuna ek kanun. (1937, 2 Ocak). Resmî Gazete (3497). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3497.pdf Sümerbank Kanunu. (1933, 11 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 2424). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2424.pdf
• Sümerbank. (1936). 1935 senesi faaliyet ve hesap devresine ait idare meclisi raporu, murakıplar raporu bilanço kar ve zarar hesabı. Ankara: Ulusal Matbaa.
• Süreyya, Ş. (1932). Şeker istiklali ve 160.000 ton Türk şekeri. Kadro Dergisi, (11), 5-16.
• Süreyya, Ş. (1933). Milli iktisat planı ve şeker sanayimiz. Kadro Dergisi, (24), 5-16.
• Süreyya, Ş. (1934). Şeker mütehassısının raporu niçin eksiktir. Kadro Dergisi, (30), 41-48.
• Şeker İstihlak ve Gümrük Resimleri Hakkında. (1935, 17 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 3030). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3030.pdf
• Şeker, M. (2015). Şeker dedem Uşak Şeker fabrikasının gerçek hikayesi. İzmir: Meta Basım.
• Tahsin, S. (1934). Türkiye’de şeker pancarı fiyatları ve şekerin maliyet fiyatına tesiri. Dönüm, (25), 16-20.
• Tahsin, S. (1934). Türkiye’de şeker pancarı fiyatları ve şekerin maliyet fiyatına tesiri. Dönüm, (25), 16-20.
• Tahsin, S. (1935). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Dönüm, (31), 324-334.
• Tahsin, S. (1935). Şeker sanayiimiz hakkında rapor. Dönüm, (31), 324-334.
• Tan. (1935, Haziran 17). Şeker fiyatı yarın iniyor, s. 2.
• Taygun, N. (1993). Türkşeker’in öyküsü. Ankara: Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. Yayın No: 217.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2009). Uygulamaya geçerken Türkiye'de devletçiliğin oluşumu, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Turhal Şeker Fabrikaları T. A. Şirketi. (1934). 27/6/1935 tarihinde toplanan hissedarlar fevkalâde heyeti umumiye zabtı. Ankara Ticaret Odası Arşivi.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Kanunlar Dergisi. (1926, 28 Haziran). Ticaret Kanunu. Cilt 4.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1934, 21 Nisan). Dahili istihlâk vergisinin hakkındaki kanunun I inci maddesinin değiştirilmesi hakkında. Cilt 21, Devre 4, İçtima Senesi 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1935, 12 Haziran). Şeker istihlak ve gümrük resimleri hakkında kanun. Cilt 4, Devre 5, İçtima F.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. (1936, 21 Aralık). Sümerbank sermayesine 42 milyon lira ilavesine dair Olan 2580 sayılı kanuna ek kanun layihası. Cilt 14, Devre 5, İçtima 2.
• Türkiye İş Bankası. (1935). 24 Mart 1935’te toplanan hissedarlar alelade genel heyeti idare meclis raporu. Ankara.
• Türkiye İş Bankası. (1936). 26 Mart 1936’da toplanan hissedarlar alelade genel heyeti idare meclis raporu. Ankara.
• Türkiye İş Bankası. (1939). 22 Mart 1939’da toplanan hissedarlar alelade genel heyeti idare meclis raporu. Ankara.
• Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi Esas Mukavelesi. (1935, 6 Temmuz). Resmî Gazete (3047). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3047.pdf
• Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. (1935). Türkiye şeker fabrikaları AŞ mizanı. Mehmet Şeker arşivi. Erişim adresi: http://www.mehmetseker.com.tr/seker-fabrikasinin-oykusu/seker-fabrikasi-1935-1
• Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. (1936). 28 Şubat 1936 tarihinde münakit birinci alelade heyeti umumiye içtimaı. Ankara: Ulus Basımevi.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1938a). Sümerbank 1938 senesi bilanço, kar ve zarar hesapları tetkik ve tahlil raporu. Ankara.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1938b). Ziraat Bankası 1938 yılı bilanço, kar ve zarar hesapları hakkında rapor. Ankara.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1940). Sümerbank 1939 yılı bilanço, kar ve zarar hesapları hakkında rapor. Ankara.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1941). Türkiye şeker fabrikaları anonim şirketi 1940 yılı raporu. Ankara: Ulusal Matbaa.
• Umumi Murakabe Heyeti. (1943). Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi 1942 Yılı Raporu. Ankara: İdeal Matbaa.
• Veblen, T. (1919a). The place of science in modern civilisation and other essays. New York: B. W. Huebsch.
• Veblen, T. (1919b). The vested interests and the state of the industrial arts. New York: B. W. Huebsch.
• Veblen, T. (1923). Absentee ownership and business enterprise in the recent times: the case of America. New York: B. W. HUEBSCH
• Veblen, T. (1932) The theory of business enterprise. New York: C. Scribner's Sons.
• Veblen, T. (2011). Mühendisler ve fiyat sistemi. (Çev. B. Özçorlu). A. Öncü (Ed.). Mühendisler ve fiyat sistemi içinde (ss. 21-85). Ankara: EMO Yayın No: GN/2011/7.
• Veldet, T. (1958). 30. yılında Türkiye şeker sanayi (1926-1956). Ankara: Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ. Yayın No: 48.