Osmanlı Taşrasında Altı Bölük Komutanı: Kethüdayeri

Yıl 2025, Sayı: 26, 128 - 161, 15.09.2025

Muhammet Nuri Tunç

https://doi.org/10.21021/osmed.1620178

Öz

Bu çalışma, Osmanlı taşrasındaki altı bölük halkı üzerine komutan olarak atanan kethüdayerini ele almaktadır. Altı bölük halkı olarak bilinen kapıkulu süvarilerinin taşrada resmî işlemlerinin yürütülmesi ve bir düzen içinde kalmalarının sağlanması için atanan kethüdayeri, merkezi otoriteyi korumada, iç güvenliği sağlamada ve taşradaki askeri birliklerin entegrasyonunda kritik bir rol oynamıştır. Askeri yükümlülüklerin yanı sıra süreç içerisinde, taşrada nizamın sağlanması, emirlerin düzgün bir şekilde uygulanmasının gözetilmesi ve devletin çıkarlarının temsil edilmesi gibi roller üstlenmişlerdir.

Çalışmada, kethüdayerilerin atanma süreçleri, görev tanımları ve karşılaştıkları zorluklarla ilgili konu Osmanlı arşiv belgeleri ve kroniklerinden istifade edilerek incelenmiştir. Bulgular, kethüdayerilerin taşrada düzeni ve askeri hiyerarşiyi sağlamadaki önemini, aynı zamanda sosyal ve ekonomik faaliyetlere olan katkılarını ortaya koymaktadır. Ancak zamanla, bu makamın gücünün, suiistimaller ve reaya ile yaşanan sorunlar nedeniyle azalmaya başladığı anlaşılmaktadır. Bu çalışma, kethüdayeri hakkında genel bir çerçeve çizerek Osmanlı askerî literatürüne ve taşra teşkilatı araştırmalarına katkı sağlamayı amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Altı bölük halkı , kapıkulu süvarileri , kethüdayeri , taşra ordusu , Osmanlı ordusu

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Commander of Altı Bölük Halkı in the Ottoman provinces: Kethüdayeri

Öz

This study sheds light on the kethüdayeri, a commander over the altı bölük halkı of the Ottoman provinces. The kethüdayeri, who was appointed to carry out the official procedures of the altı bölük halkı known as the kapıkulu cavalry in the provinces and ensuring that they remained in order, played a critical role in maintaining central authority, providing internal security, and integrating the military units in the provinces. In addition to their military obligations, they were responsible for maintaining order in the provinces, overseeing the proper implementation of orders, and representing the interests of the state.

In this study, the kethüdayeris’ appointment process, job descriptions, and the difficulties they faced are analyzed by making use of Ottoman archival documents and chronicles. The findings reveal the importance of kethüdayeris in maintaining order and military hierarchy in the provinces and their contribution to social and economic activities. However, over time, it is evident that the power of this office began to decline due to abuses and problems with the reaya. This study aims to contribute to the Ottoman military literature and provincial organization studies by drawing a general framework about kethüdayeri.

Anahtar Kelimeler

Altı bölük halkı , kapıkulu cavalries , kethüdayeri , provincial organization , Ottoman army

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. Atik Şikâyet Defterleri (DVNSŞKT.d.): 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 12.
• BOA. Mühime Defterleri (DVNS.MHM.d.): 24, 57, 69, 70, 72, 75, 78, 79, 80, 82, 87, 88, 94, 95, 98, 99, 102, 103, 104, 106, 110, 111, 112, 115, 118, 120, 121, 122, 128, 131, 139.
• BOA. Ali Emiri Tasnifi, Sultan II. Mustafa (SMST.II). 82/8745 (9 Rebiülevvel 1115); 82/8746 (18 Şaban 1112).
• BOA. Ali Emiri Tasnifi, Sultan III. Ahmed (SAMD.III). 73/7368 (29 Safer 1139); 85/8549 (Evail-i Receb 1132).
• BOA. Ali Emiri Tasnifi, Sultan I. Mahmud (SMHD.I). 106/7579 (Evasıt-ı Zilkade 1166).
• BOA. Ali Emiri Tasnifi, Sultan III. Mustafa (SMST.III). 65/4798 (24 Ramazan 1172); 179/14073 (20 Zilhicce 1186); 247/19768 (9 Zilkade 1187).
• BOA. Ali Emiri Tasnifi, Sultan I. Abdulhamid (SABH.I). 200/13404 (11 Şevval 1199).
• BOA. Cevdet Tasnifi, Cevdet Saray (C.SM). 130/6515 (6 Ramazan 1190); 52/2609 (14 Şevval 1150).
• BOA. Cevdet Tasnifi, Cevdet Adliye (C.ADL). 7/480 (7 Rebilülahir 1181).
• BOA. Cevdet Tasnifi, Cevdet Askeriye (C.AS). 556/23351 (03 Zilhicce 1183); 450/18758 (2 Cemaziyelevvel 1206); 836/35659 (29 Safer 1226).
• BOA. Cevdet Tasnifi, Cevdet Zabtiye (C.ZB). 13/626 (10 Cemaziyelevvel 1206).
• BOA. İbnülemin Tasnifi, İbnülemin Evkaf (İE.EV) 23/2714 (Evâhir-i Receb 1084).
• BOA. Hattı Hümayun, (HAT). 964/41260 (21 Cemaziyelahir 1226).
• Temel Kaynaklar ve Araştırma Eserler
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976 / 1567–1569) Özet-Transkripsiyon-İndeks-II. Haz., Hacı Osman Yıldırım vd. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlü-ğü, 1999.
• 82 Numaralı Mühimme Defteri (1026-1027 / 1617-1618), Özet - Transkripsiyon - İndeks ve Tıpkıbasım. Haz., Hacı Osman Yıldırım vd. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Ankara, 2000.
• 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041 (1042)/ 1630-1631 (1632), Özet - Transkripsiyon – İndeks. Haz., Hacı Osman Yıldırım vd. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2002.
• 91 Numaralı Mühimme Defteri (H.1056 / M.1646-1647), Özet – Çeviri Yazı – Tıpkıbasım. Haz., Murat Cebecioğlu vd. İstanbul: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2015.
• Açık, Turan. “Medine-i Amasya Sâkinlerinden Kapıkulu Sipahileri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amasya’da Sosyo-Politik Hayata Bir Bakış.” Turkish Studies 10/1 (2015): 1-46.
• Akdağ, Mustafa. “Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 5/3 (1947): 291-309.
• Afyoncu, Erhan. “Sipahi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 37 (Ankara 2009), ss. 256-258.
• Alan, Ercan. “95 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil, Transkripsiyon ve Özet).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Ateş, Murat. “88 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon Ve Değerlendirilmesi 1637-1638 (H 1046-1048).” Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2008.
• Aytaç, Reyhan. “66 Numaralı (H.997-998 / M.1589-1590) Mühimme Defteri (İnceleme-Metin).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2014.
• Beydilli, Kemal. Yeniçeriler ve Bir Yeniçerinin Hatıratı. İstanbul: Pınar Yayınları, 2009.
• Canatar, Mehmet. “Kethüdâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25 (Ankara 2002), ss. 334-335.
• Dalyan, Murat Gökhan. Kır Serdarlığı -Osmanlı Geçici Köy Koruculuk Sistemi-. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016. Danışman, Zuhuri. Koçi Bey Risâlesi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın-ları, 1985.
• Doğan, Ömer Semih. “Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri 103 Numaralı Mühimme Defteri (1103-1107 / 1692-1695).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2019.
• Doğru, Sergen. “118 Numaralı Mühimme Defteri’nin (S. 1-128) Prut Seferi Esna-sında Tutulan Hükümlerin Tasnifi, Değerlendirmesi ve Metni.” Yüksek lisans tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2023.
• Ergenç, Özer. XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Erol, Ayşe. “78 Numaralı Mühimme Defteri'nde (H.1018/M.1609-1610) Yer Alan Anadolu Eyaleti'ne Ait Hükümlerin Tasnif ve Tahlîli.” Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2016.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya- Kayseri- Antakya- Şam- Urfa- Maraş Sivas- Gazze - Sofya- Edirne, 3. Cilt, 2. Kitap. Haz., Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa - Bolu - Trabzon - Erzurum - Azerbaycan - Kafkasya - Kırım – Girit, 2. Cilt, 2. Kitap. Haz., Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bağdad-Basra-Bitlis-Diyarbakır-Isfahan-Malatya-Mardin-Musul-Tebriz-Van. 4. Cilt 1. Kitap. Haz., Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Gümülcine, Kavala, Selanik, Tırhala, Atina, Mora, Navarin, Girit Adası, Hanya, Kandiye, Elbasan, Ohri, Tekirdağı. 8. Cilt 1. Kitap. Haz., Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi: Akkirman - Belgrad - Gelibolu - Manastır - Özü - Saraybosna - Slovenya - Tokat – Üs-küp. 5. Cilt 1. Kitap. Haz., Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine, 9. Kitap 1. Cilt. Haz., Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr, C.II, Fâtih Sultân Mehmed Devri 1451-1481. Haz., M. Hüdai Şentürk. Ankara: TTK Basımevi, 2003.
• Gül, Abdulkasim. “XVIII. Yüzyılda Yeniçeri Teşkilatı.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2020.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. Telhîsü’l-Beyân Fi Kavânîn-i Âli Osman. Haz., Sevim İlgürel. İstanbul: TTK Basımevi, 1994.
• İnalcık Halil. “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration.” Studies in Eighteenth-Century Islamic Society. Haz., Thomas Naff and Roger Owen, Carbondale: Southern Illinois University Press 1977.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muâmelât.” The Journal Of Ottoman Studies I (1980): 1-14. Kandıra, Durmuş. “84 numaralı Mühimme Defteri (tahlil-metin).” Yüksek lisans tezi İstanbul Üniversitesi, 1995.
• Karaca, Müjge. “94 Numaralı Mühimme Defteri'nin Özetli Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi.” Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2008.
• Kâtip Çelebi. Fezleke [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)]. Haz., Zeynep Aybicin. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
• Keleş, Adem. “75 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s. 172-331).” Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
• Koçu, Reşad Ekrem. Yeniçeriler. İstanbul: Koçu Yayınları, 1964.
• Mercimek, Yunus. “96 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s.1-99).” Yüksek lisans tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2013.
• Nâ’imâ Mustafa Efendi. Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). Mehmet İpşirli. C.I, Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Özcan, Abdulkadir. “Altı Bölük”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2 (Ankara 1989), s. 531.
• Özcan, Abdulkadir. “Kul Kethüdası”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-2 (Ankara 2019), ss. 89-90.
• Özcan, Abdülkadir. Eyyubî Efendi Kânûnnâmesi Tahlil ve Metin. İstanbul: Eren Yayınları, 1994.
• Özdoğan, Tuğba. “57 Numaralı Mühimme Defterinin 81. ve 146. Sayfa Aralıklarının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi.” Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, 2019.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Rycaut, Paul. The Present State of Ottoman Empire. The Third Edition, London: MDCLXX.
• Selânikî Mustafa Efendî. Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595). C.I, Haz., Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Basımevi, 1998.
• Selânikî Mustafa Efendî. Tarih-i Selânikî (1003-1008/1595-1600). C.II, Haz., Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Basımevi, 1999.
• Temel, Recep. “111 Numaralı Mühimme Defterinin 168.-337. Sayfalarının Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi.” Yüksek lisans tezi, Artvin Çoruh Üniversitesi, 2019.
• Topal, Gözde Murat. “87 Numaralı Mühimme Defteri’nin Latin Harflerine Çevrilmesi ve Hükümlerin Değerlendirilmesi (98-197).” Yüksek lisans tezi, Dumlupınar Üniversitesi, 2021.
• Toraman, Leyla. “128 Numaralı ve 1717-1718 Tarihli Mühimme Defteri (Değerlendirme-Transkripsiyon-Dizin).” Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi, 2005.
• Tunç, Muhammet Nuri. “Vakıf Reayasının Tekâlif-i Şâkka Vergisi ve Devre Çıkma Uygulaması Konusunda Yaşadığı Sıkıntılar (XVII. Yüzyıl Sonları - XVIII. Yüzyıl Başları).” Osmanlı’da Toplum, Şehir ve Ticaret-II. Ed. Erkan Işıktaş ve Muhammet Nuri Tunç, Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Uslu, Hayriye. “57 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s.1-65).” Yüksek lisans tezi, İnönü Üniversitesi, 2019.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları-I, Ankara: TTK Basımevi, 1984.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları-II, Ankara: TTK Basımevi, 1984.
• Üçel-Aybet, Gülgûn. Avrupalı Seyyahların Gözüyle Osmanlı Ordusu (1530-1699). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Ünsal, Coşkun. “Osmanlı Askerî Teşkilatında Kapıkulu Süvarileri (XVI-XVII. Yüzyıllar).” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2023.
• Ünsal, Coşkun. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Askerî Değişim ve Kapıkulu Süvari-leri (16-17. Yüzyıl).” Harp Tarihi Dergisi 7 (2023): 1-38.
• Ünsal, Coşkun. “Merkezî Ordunun Taşra Zâbiti: Kethüdâyerilik ve Osmanlı As-kerî Teşkilatındaki Yeri.” Tarih Dergisi 85 (2025/1): 85-124.
• Vergili, Muhammed. “Atik Şikâyet Defteri (7 Numaralı H.1081-1083/ M.1671-1672) Transkripsiyon- Değerlendirme.” Yüksek lisans tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2019.
• Yücel, Yaşar. “XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İdari Yapısında Taşra Ümerasının Yerine Dair Düşünceler.” Belleten 41/163 (1977): 495-506.