Design and Functionality of Educational Buildings during the Transition from the Ottoman Empire to the Republic: School Architecture and Health according to Muallim Cevdet

Yıl 2025, Sayı: 26, 325 - 356, 15.09.2025

Hasan Işık , Rifat Dağlı

https://doi.org/10.21021/osmed.1637341

Öz

Muallim Cevdet, an influential figure in the field of education during the transitional period from the Ottoman Empire to the Republic of Turkey, constitutes the focal point of this study with his views and proposals regarding the design and functionality of school buildings. The study aims to examine educational structures in terms of physical conditions, student health, and pedagogical needs, as well as to analyze Muallim Cevdet’s multifaceted contributions to the educational reforms of the era. Employing the document analysis method, the research investigates the relationship between Muallim Cevdet’s innovative approaches—such as location selection, ground structure, air circulation, use of natural light, humidity control, and furniture ergonomics—and modern educational architecture, based on data derived from primary sources. The study is grounded in primary sources of the period, particularly Muallim Cevdet’s handwritten notebook on “Mektep Hıfzıssıhhâsı” (School Hygiene). Topics related to educational buildings in the early Republican era and contemporary academic literature have been evaluated through a comparative approach. According to Muallim Cevdet and other sources, the findings reveal that modern school architecture and hygiene developments were observed and discussed in contemporary texts during the late Ottoman and early Republican periods.

Anahtar Kelimeler

Muallim Cevdet , educational structures , architectural design , school health

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Geçiş Sürecinde Eğitim Yapılarında Tasarım ve Fonksiyonellik: Muallim Cevdet’e Göre Okul Mimarîsi ve Sağlığı

Öz

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde eğitim alanında etkin bir figür olan Muallim Cevdet’in okul yapılarının tasarımı ve fonksiyonelliği üzerine görüşleri ve önerileri, çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Eğitim binalarının fizikî koşullar, öğrenci sağlığı ve pedagojik gereksinimler çerçevesinde ele alınması ve Muallim Cevdet’in dönemin eğitim reformlarına sunduğu çok yönlü katkıların incelenmesi çalışmanın amaçları arasındadır. Doküman analizi yönteminin kullanıldığı çalışmada, Muallim Cevdet’in eğitim yapılarında lokasyon seçimi, zemin, hava sirkülasyonu, doğal ışık kullanımı, rutubet kontrolü ve mobilya ergonomisi gibi alanlardaki yenilikçi yaklaşımlarının modern eğitim yapıları ile ilişkisi birincil kaynakların analizi sonucu elde edilen veriler doğrultusunda tahlil edilmiştir. Araştırma, dönemin birincil kaynakları ile Muallim Cevdet’in Mektep Hıfzıssıhhası konusundaki el yazması defteri üzerine inşa edilmiştir. Erken Cumhuriyet döneminde eğitim binalarına ilişkin ele alınan konular ve dönem literatürü karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Yapılan incelemede Muallim Cevdet ve dönemin diğer kaynaklarının ifadeleri doğrultusunda, Osmanlı’nın son döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında okul mimarisi ve okul sağlığı alanlarında modern gelişmelerin izlendiği ve bu gelişmelerin metinlerde dile getirildiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Muallim Cevdet , eğitim yapıları , mimari tarasım , okul sağlığı

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Ahmet Hikmet. “Yeni Mekteplerde Muhit ve Bina.” Fikirler 1/22 (15 Mayıs 1928): 6-15.
• Akbaba, Ahmet ve Mehmet Turhan. “İlköğretim Okul Binalarının Fiziksel Sorunlarına İlişkin Öğretmen Görüşlerinin İncelenmesi (Van İl Örneği).” KTÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 6/12 (Aralık 2016): 341-357.
• Aktürk, Eda, Reyhan Midilli Sarı ve Selda Al Şensoy. “Okul Aidiyeti Duygusunun ve Sosyalleşmenin Geliştirilmesinde Sirkülasyon Alanlarının Rolü.” Mekansal Araştırmalar Dergisi 1/1, (2023): 19-34.
• Al, Selda. “Eğitim Yapılarının Fiziksel Konfor Koşullarının Öğrenci Başarısına Etkisi.” Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2014.
• Ali Haydar. “Mektep Binası, Avlusu ve Bahçesi.” Muallimler Birliği 2 (31 Temmuz 1341/31 Temmuz 1925): 50-69.
• Ali Reşat. “Deresd Sergisinde Hıfzü's-Sıhha-i Mekatib (Mektep Binaları).” Tedrisat Mecmuası 3/20 (15 Mayıs 1328/28 Mayıs 1912): 70-86.
• Altun, İmran Kavaz ve Tülay Zorlu. “Mekânsal Algıda Etkili Fiziksel Parametreler: İlk Kademe Eğitim Yapıları Derslikleri.” İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 11/23 (2021): 15-32.
• “Atatürk Kitaplığı Muallim Cevdet Evrakı Kataloğu.” Haz. Ayhan Gökalp ve Ayhan Uçar. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 1994.
• Aydoğan, İsmail. “Okul Binalarının Özellikleri ve Öğrenciler Üzerine Etkileri.” Millî Eğitim 193 (Kış/2012): 29-43.
• Bakal, Hümeyra ve Didem Erten Bilgiç. “Eğitim Yapıları İç Mekân Tasarımı ve Bilişsel Gelişim İlişkisi.” Mimarlık ve Yaşam Dergisi 8/1 Özel Sayı (2023): 113-131.
• Celâl Abdi. Mektep Hıfzıssıhhası. İstanbul: Devlet Matbaası, 1929.
• Dağlı, Rıfat. “Muallim Cevdet (İnançalp), Eğitimci Kişiliği ve Tarihçiliği.” Doktora tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2024.
• Deniz, Muzaffer. “Osmanlı Dönemi, Cumhuriyetin İlk Yılları ve Günümüzde Öğrenci Sıraları.” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/14 (Haziran 2015): 85-92.
• Doktor İbrahim Necdet. “Mektep Binalarının Hassa-i Temdîniyyesi.” İctihad 5/111 (19 Haziran 1330/2 Temmuz 1914): 209-228.
• Dubois, Patrick. “Dufestel.” Le dictionnaire de pédagogie et d'instruction primaire de Ferdinand Buisson: répertoire biographique des auteurs, Publications de l'Institut national de recherche pédagogique Année (2002).
• Edhem Nejad. “Mektep Binaları Pavyon Tarzı.” Sebilürreşad (Sırat-ı Müstakim) 6/140 (30 Kasım 1912): 147-167.
• Erdem, Yasemin Tümer. “Maarif Nazırı Ahmet Şükrü Bey’in II. Meşrutiyet Dönemi Eğitim Politikalarına Katkısı.” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 32 (2015): 77-118.
• Ergin, Osman Nuri. Muallim M. Cevdet'in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi. İstanbul: İstanbul Belediyesi Yayınları, 1937.
• Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi, Cilt 3-4. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Gündüz, Mustafa. “Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Eğitimci: Sâtı Bey ve Fenn-i Terbiye Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme.” Turkish Studies 5/3, (2010): 1392-1415.
• Gündüz, Mustafa. Mustafa Sâtı Bey ve Eğitim Bilimi (Fenn-i Terbiye). Ankara: Otorite Yayınları, 2012.
• Gündüz, Mustafa. “Eğitim, Şehirleşme, Kent ve Okul Mimarisi”, Ed. Mustafa Gündüz, Eğitim Sosyolojisi, İdeal Kültür Yayıncılık, (İstanbul 2021).
• Hamdullah Suphi. “Mekteplerimizde Hıfzı’s-sıhha,” Resimli Kitap II/7 (31 Mart 1325/13 Nisan 1909): 731-739.
• Hamdullah Subhi. “Mekteplerimizde Hıfzı’s-sıhha: Mabad,” Resimli Kitap II/8 (Mayıs 1325/Mayıs 1909): 828-831.
• Işık, Hasan. “Muallim Cevdet’in Türk Eğitim Tarihindeki Yeri ve Derslerinde Yerel Tarih Uygulamaları.” Turkish History Education Journal 9/1 (Spring 2020): 189-208.
• Işık, Hasan ve Rıfat Dağlı. “Muallim Cevdet’in Eğitime Dair Düşünce ve Tespitleri.” Türkiye’de Eğitim Düşünürleri, 1. bs,. Ed.: Mehmet Akif Kireçci ve Hasan Bacanlı. Ankara: Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Eğitim Enstitüsü Yayınları, (2024): 223-234.
• “İctimaî Hıfzı’s-Sıhha/Güneş Banyosu,” Türkiye Hilal-i Ahmer Mecmuası 5/52 (15 Aralık 1925): 251-253.
• “İctimaî Hıfzı’s-Sıhha/Mektebe Ait Sıhhiiyyât,” Türkiye Hilal-i Ahmer Mecmuası 5/57 (15 Mayıs 1926): 413-417.
• Kadıoğlu, Selim, Zehra Edisan ve Funda Kadıoğlu. “Okul Sağlığı Tarihçesinden Bir Yaprak: M. Cemal’in ‘Yeni Mektep Hıfzıssıhhası’ Kitabı.” Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2/3 (Aralık 2012): 58-72.
• Karagöz, Savaş. “Cumhuriyet Öncesi Dönem Hıfzıssıhha Dersinin Eğitim Programlarında Yer Almasının Gereği ve Önemi Üzerine Düşünceler.” Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 16 (2020): 3808-3825.
• Karataş, İbrahim Hakan, Somayyeh Radmard ve Feride Öksüz Gül. “Okul Yapısının Tasarımı ve Estetiği: Ulusal ve Uluslararası Perspektifte İçerik Analizi.” Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 36/2 (2021): 406-429.
• “Kitabiyyât / Muhtasar Mektep Hıfzı’s-sıhhası: Doktor Celal Abdi Bey,” Maarif Vekaleti Mecmuası 2/6 (1 Mart 1926): 150-151.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye'de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi 1773-1923. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Küçükoğlu, Adnan ve M. Arif Özerbaş. “Eğitim Ergonomisi ve Sınıf İçi Fiziksel Değişkenlerin Organizasyonu.” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/2 (2010): 121-134.
• Le. Dr. L. Dufestel. “Hygiene Scolaire”, Encyclopedie Scıentıfıque, Director: A. Calmette, Librairie Octave Doin, Gaston Doin, Eduteur (Paris). Erişim 23 Ekim 2024. https://wellcomecollection.org/works/a3hn5pn3/items?canvas=14
• Louis Dufestel. Guide Pratique du Médecin-Inspecteur des Écoles, 2e éd. revue et augmentée (Paris: O. Doin et Fils, 1917).
• M. Cemal. Yeni Mektep Hıfzıssıhhası. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1929.
• “Mektepler'de Hamamlar.” Servet-i Fünun 35/900 (10 Temmuz 1324/23 Temmuz 1908): 244-265.
• Muallim Cevdet Evrakı (MC. Evr.), numara 4/8. İstanbul: Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı. Tarihsiz. Muallim Cevdet. “Darü’l-Muallimin’in Yetmişinci Sene-i Devriyyesi Münasebetiyle Verilen Konferans.” Tedrisat Mecmuası, 32 (1334): 175-200.
• Müezzinoğlu, Ersin. “Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey.” Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 2012.
• Reşit Galip. “Sıhhî Mekâtib- Mektep Binaları.” Muallim 2/17 (15 Temmuz 1332/28 Temmuz 1916): 610-615.
• Şerafettin Mağmûmî. “Hıfz-ı Sıhhat (Mekteb Vesâir Emâkin-i Umûmiye’de Usûl-i Tecdîd-i Hava).” Mektep 1/44 (25 Mayıs 1308/7 Haziran 1892): 648-650.
• “Şimal Memleketleri Terbiye-i Bedeniyye ve Mekteb-i Hıfzı's-Sıhhası Kongresi,” Maarif Vekaleti Mecmuası 3/10 (Teşrinievvel 1926): 31-37.
• Türkoğlu, İsmail. "Mağmûmî, Şerefeddin", TDV İslâm Ansiklopedisi, Ek-2 (Ankara 2019): 167-169.
• Uyanık, Ercan. Mehmet Melik Kaya ve Büşra Elçiçeği. “II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Tartışmaları ve 1913 Tarihli Tedrisat-ı İptidaiye Kanunu’nun Uygulanması.” Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi 4/1 (2021): 163-185.
• Yaman, Erkan. “Kalabalık Sınıfların Etkileri: Öğrenciler Ne Düşünüyor?” Kastamonu Eğitim Dergisi 18/2 (Mayıs 2010): 403-414.