The Exile Life of Refi’ Cevat Bey (Ulunay) [1913-1918]

Yıl 2025, Sayı: 26, 443 - 461, 15.09.2025

Hasan Ali Polat

https://doi.org/10.21021/osmed.1663278

Öz

This study examines the exile life of Refi’ Cevat Bey—one of the leading oppositional journalists of the Second Constitutional Period—between the years 1913 and 1918. Notably, following the assassination of Mahmut Şevket Pasha on June 11, 1913, Refi’ Cevat was exiled from Istanbul to Sinop and subsequently subjected to forced residence in Çorum and then Konya. Throughout this process, his experiences offer illuminating examples of the era’s overall atmosphere as well as the relationship between the press and the opposition.
The work draws upon archival documents, published sources, and personal memoirs to provide insights into Refi’ Cevat’s exile. The findings underscore the breadth of the measures imposed on the oppositional press during the Committee of Union and Progress’s time in power. Furthermore, Refi’ Cevat’s exile experiences shed light on the political polarization in the late Ottoman period, the various measures taken against the opposition, and the intermittent restrictions placed on press freedom during that era.

Anahtar Kelimeler

Refi’ Cevat , Exile , Sinop , Çorum , Konya.

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Refi’ Cevat Bey’in (Ulunay) Sürgün Hayatı [1913-1918]

Öz

Bu çalışma, II. Meşrutiyet döneminin önde gelen muhalif gazetecilerinden biri olan Refi’ Cevat Bey’in 1913-1918 yılları arasındaki sürgün hayatını ele almaktadır. Özellikle 11 Haziran 1913 tarihinde Mahmut Şevket Paşa suikastını takiben İstanbul’dan Sinop’a sürgün edilen ve sonrasında sırasıyla Çorum ile Konya’da zorunlu ikamete tabi tutulan Refi’ Cevat, bu süreçte dönemin atmosferi ve basın-muhalefet ilişkileri açısından dikkat çekici örnekler sunmaktadır. Çalışmada, Refi’ Cevat’ın sürgün sürecine ilişkin bilgi ve değerlendirmeler, arşiv belgeleri, telif eserler ve hatıratlar ışığında incelenmiştir. Elde edilen bulgular, İttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidarı döneminde muhalif basına karşı uygulanan yaptırımların kapsamını göstermesi bakımından önemlidir. Ayrıca Refi’ Cevat’ın sürgün tecrübeleri, Osmanlı Devleti’nin son yıllarındaki siyasi kutuplaşma, muhalefetin maruz kaldığı uygulamalar ve bu dönemde basın hürriyetinin zaman zaman uğradığı sınırlamaları açıklayıcı niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

Refi’ Cevat , Sürgün , Sinop , Çorum , Konya.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâbıâli Evrak Odası (BEO): 4140/310459; 4654/348992.
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Beşinci Şube Belgeleri (DH. EUM. 5. ŞB): 1/27.
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Birinci Şube Belgeleri (DH. EUM. 1. ŞB.): 2/22; 12/25; 13/37.
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Muhasebe Kalemi Belgeleri (DH. EUM. MH.): 191/4.
• Dâhiliye Nezareti İrade-i Umumiye (DH. İ.UM): 19/1.
• Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (DH. KMS.): 63/63.
• Dâhiliye Nezareti Siyasî Kısım Belgeleri (DH. SYS.): 57-2/52; 119/2.
• Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri (DH. ŞFR.): 76/243.32; 92/190.
• İradeler- Harbiye (İ. HB.): 134/26.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): 220/95.
• İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM)
• Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı (HHP.): 1165.
• Gazeteler-Süreli Yayınlar
• Alemdar 1427-117 (18 Nisan 1335): 1.
• Alemdar 33 (29 Nisan 1337): 2.
• Alemdar, 1515-115 (18 Temmuz 1335): 1.
• Azm 36 (7 Haziran 1329): 2.
• Haberdar 167-276 (23 Kanunusani 1328): 3.
• Hakimiyet-i Milliye 44 (5 Temmuz 1336): 4.
• Hemrah, 9-77 (29 Haziran 1327): 1-2.
• İkdam 5859 (31 Mayıs 1329): 2.
• Takvim-i Vekayi 193 (14 Nisan 1325): 1-2.
• Takvim-i Vekayi 2105 (23 Şubat 1330): 3.
• Takvim-i Vekayi, 3385 (4 Teşrinisani 1334): 1.
• Tanin 1629 (30 Mayıs 1329): 1-2.
• Tanin 1633 (3 Haziran 1329): 1.
• Tasvir-i Efkâr 785 (30 Mayıs 1329): 1-2.
• Tasvir-i Efkâr 793 (6 Haziran 1329): 2.
• Tasvir-i Efkâr 799 (12 Haziran 1329): 1-2.
• Kitaplar, Makaleler ve Tezler Acehan, Abdullah. “Refii Cevat Ulunay ve Alemdar Gazetesi”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 95/188 (2010): 119-138.
• Akandere, Osman ve Hasan Ali Polat. Damat Ferit Paşa Hükümetlerinin Millî Mücadele Karşıtı Politikaları. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2011.
• Alkan, Necmettin. Selanik İstanbul’a Karşı -31 Mart Vakası ve II. Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi-. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Artuç, Nevzat. “Bir Siyasal Cinayet Örneği: Mahmut Şevket Paşa Suikastı”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 12 (2005): 73-102.
• Ayışığı, Metin. Refi’ Cevad Ulunay, Bir İngiliz Muhibbinin Millî Mücadele Dönemi Yazıları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2022.
• Birgen, Muhittin. İttihat ve Terakki’de On Sene -İttihat ve Terakki Neydi? İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Birinci, Ali. Hürriyet ve İtilaf Fırkası, II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• Birinci, Ali. Tarih Yolunda -Yakın Mazînin Siyasî ve Fikrî Ahvâli-. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Cemal Paşa. Hatıralar. haz. Alpay Kabacalı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2006.
• Erdeha, Kâmil. Yüzellilikler yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi. İstanbul: Tekin Yayıncılık, 1998.
• Giray, Özgül Özbek. “Kültür ve Edebiyat Alanına Katkılarıyla Refi Cevat Ulunay”. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2019.
• Giray, Özgül Özbek. “Refi Cevat Ulunay’ın Gazetecilik Üzerine Yazıları”. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi 7 (2019): 1675-1693.
• Güncü, Mustafa. “İkinci Meşrutiyet Gazetecilerinden Zeki Bey Suikastının Kamuoyunda Yankıları”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi XVI/33 (2016): 61-70.
• Halıcı, Şaduman. Mütareke Döneminin İşbirlikçileri, Yüzellilik Gazeteciler. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2023.
• Hastaş, Mehmet H. Ahmet Samim, II. Meşrutiyet’te Muhalif Bir Gazeteci. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Karay, Refik Halid. Bir Ömür Boyunca. yay. haz. Yusuf Turan Günaydın. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Korkmaz, Ender. 31 Mart Vakası, Belgeler ve Tanıklıklarla. İstanbul: Kronik Kitap, 2025.
• Kuran, Ahmet Bedevi. Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2012.
• Küçükkılınç, İsmail. Jön Türklük ve Kemalizm Kıskacında İttihadçılık. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Mıhçı, Sebahaddin. “Refi Cevat Ulunay ve Alemdar Gazetesi”. Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2020.
• Ozansoy, Halit Fahri. Edebiyatçılar Çevremde. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Polat, Hasan Ali. II. Meşrutiyet Döneminde Siyasî Sürgünler, 1908-1918. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Polat, Hasan Ali. Yakup Cemil, Hayatı ve Divan-ı Harp Sorgu Tutanağı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2023.
• Refi’ Cevat. “Afv-ı Umumi”. Alemdar 12-1322 (26 kânunuevvel 1334): 1.
• Refi’ Cevat. “İttihat Valileri”. Alemdar 2-111 (31 Temmuz 1328): 2-3.
• Refi’ Cevat. “Turancılar ve Türkler Amma Hakiki Türkler”. Alemdar 1578-278 (20 Eylül 1335): 1.
• Refi’ Cevat. “Yeni Çevirme Hareketi”. Alemdar 2674-374 (25 Kanunuevvel 1335): 1.
• Saka, Abdulkerim. II. Meşrutiyet Konya’sında Siyasal Hayat 1908-1914. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Şimşek, Sezer. İki Devrin Muhalifi Refi’ Cevad Ulunay ve İstanbul. İstanbul: Libra Kitap, 2019.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler -İkinci Meşrutiyet Dönemi- C. 1. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Ulunay, Refii Cevat. Menfâlar/Menfîler Sürgün Hatıraları. yay. haz. H. Hüsnü Kılıç. İstanbul: Arma Yayınları, 1999.
• Uyanık, Necmi ve Sebahaddin Mıhçı. “Refi Cevat’ta Siyasî Düşüncenin Değişimi Üzerine”. Tarihin Peşinde -Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi- 12 (2014): 315-329.
• Yahya Kemal. Siyâsî ve Edebî Portreler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1968.
• Yücebaş, Hilmi. Ulunay, Hayatı-Hatıraları-Eserleri. İstanbul: Arkın Dağıtım Limited Şirketi, 1969.