OPERATION OF COAL CENTER IN THE OTTOMAN EMPIRE (1839-1918)

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 2 - OCAK, 1 - 26, 26.01.2016

Yüksel Kaştan

https://doi.org/10.21021/osmed.217950

Öz

One of the most important energy source is coal mine in the world. While using the heating coal before then lighting is used to generate steam with the invention of the steam engine. Struggle to reach the coal mine has started among the European countries with industrialization. In the time that followed, the developed countries have invested in more underground mine in the underdeveloped and developing countries. Essentially wealth of the country is measured by the value of the underground mine. Therefore intensive flow of foreign capital to countries where underground mining has been mostly in the form of lending.

The acquisition of property by foreigners in the Ottoman Empire and mining is not legally possible. After the Ottoman Empire Free Trade Agreement signed between England and in 1838 obtained the right to acquire property in British companies of the country.[1] The regulations related to the operation of mines by foreign companies run by foreign firms of the way to making coal mines were opened after the Reforms of Tanzimat. Coal mines began to be operated by foreign companies. However, it meets the need of importing coal from foreign companies Ottoman Tanzimat and Constitutional periods did not want to lose this market. Foreign companies to benefit from the economic situation in the country they wish to receive the franchise business of asking coal mines. In this process benefited from the economic situation in the country, the French and Italians have established small businesses in an edict coal.[2]

This article describes the process of operation of coal mines in the Ottoman Empire, legal regulations, the struggle taking place among foreign companies with Ottoman Empire in World War I. The strategic importance of coal mines were examined.

---

[1]Muhammed Akdiş, Dünya’da ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler, YASED Yyaın No:33,İstanbul 1988,s.67; Tuncay Hacaloğlu, Yabancı Sermaye ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Uygulaması, T.C. Başbakanlık DPT Teşvik ve Uygulama Başkanlığı Yayını, Ankara 1983,s.3.

[2]Tayanç Tunç, Sanayileşme Sürecinde 50 Yıl, Milliyet Yayınları, Karacan Armağanı, İstanbul, 1973,s.19.

Anahtar Kelimeler

Coal, coal mines, Ottoman Empire, companies, businesses, franchises.

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA KÖMÜR OCAKLARININ İŞLETİLMESİ (1839- 1918)

Öz

Dünya’da en önemli enerji kaynaklarından biri kömür madenidir. Kömür önceleri ısınmada kullanırlarken daha sonra aydınlatmada, buharlı makinelerin icat etmesi ile buhar icat etmede kullanılmıştır. Sanayileşme süreci ile birlikte Avrupa’da ülkeler arasında kömür madenine ulaşmak için mücadeleler başlamıştır. Tarihsel süreç içerisinde gelişmiş ülkeler az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere daha çok yeraltı madenlerine yatırım yapmışlardır. Esasen ülkelerin zenginlikleri yeraltı madenlerinin değeri ile ölçülmektedir. Bu nedenle yeraltı madenlerinin yoğun olduğu ülkelere yabancı sermaye akmıştır. Bir ülke kendi isteği ile yabancı sermayeyi ülkesine sokmayacağı için bu daha çok o ülkeyi borçlandırma şeklinde olmuştur.[1]

18.Yüzyılda sanayileşmesini tamamlayan ülkelerde oluşan sermaye faizlerin daha fazla olduğu ve nakit sıkıntısı çeken ülkelere doğru kaymıştır. İngiltere’nin gelişen sanayisine gerekli olan hammaddenin, madenlerin ve petrolün çıkarılması için Britanya Adalar Topluluğu içinde gerçekleştirdiği yatırımlar dünyada yabancı sermaye yatırımlarının başlangıcını oluşturmuştur. Daha sonra Fransa, Hollanda, Belçika ve diğer sanayi ülkeleri aynı yöntemi izlemiştir.[2]

Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında 1838 yapılan Serbest Ticaret Antlaşması sonrasında yabancı ülke şirketleri Osmanlı Devleti’nde mülk edinme haklarına sahip olmuştur. Ülkede yasal düzenlemeler ancak Tanzimat sonrasında yapılarak kömür madenlerinin yabancı firmalar tarafından işletilmesinin önü açılmıştır. Osmanlı Devleti kömür ihtiyacını yabancı ülkelerden sağlamaktadır. Yabancı şirketler bir taraftan Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde pazarlarını kaybetmek istemezlerken diğer taraftan madenleri kendi imtiyazlarına alma mücadelesi içine girmişlerdir. Bu süreçte Osmanlı Devleti’nde padişah fermanı ile Almanlar bakır ve krom, İngilizler bakır ve bor, Fransızlar kurşun ve kömür, İtalyanlar kükürt ve kömür yatakları ile ilgilenmiş ülkede küçük işletmeler kurmuşlardır.[3]

Bu araştırmada kömür madeni ocaklarının Osmanlı Devleti’nde işletilme süreci, yasal düzenlemeler, Osmanlı Devleti ile yabancı şirketler arasında gerçekleşen mücadeleler, I. Dünya Savaşı’nda kömür madenlerinin stratejik önemi araştırılmıştır.

---

[1]Halil Seyidoğlu, Uluslararası Finans, 3.Baskı, Güzem Yayınları No: 16, İstanbul, 2001,s.397; Mübahat Kütükoğlu, “Tanzimat Döneminde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri”, 150.Yıl Tanzimat, TTK Yayınları,Ankara 1992,s.124.

[2]Tuncay Halaçoğlu, “Yabancı Sermaye ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Uygulaması”, Yayınlanmamış Y.L.Tezi, T.C. Başbakanlık DPT Teşvik ve Uygulama Başkanlığı, Ankara 1983,s.3.

[3]Tayanç Tunç, Sanayileşme Sürecinde 50 Yıl, Milliyet Yayınları, Karacan Armağanı, İstanbul,1973,s.19.

Anahtar Kelimeler

Kömür , maden, Osmanlı Devleti, şirket, işletme, imtiyaz

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri, C.I,Fey Vakfı Yayını, İstanbul, 1990.
• AKTAN,Hamza,İslam’da Madenlerin Hukuki Statüsü, Atatürk Üniversitesi Basımevi,Erzurum,
• -
• ALTINAY, Ahmet Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967- 1200),Devlet Matbaası,
• İstanbul 1931.
• ANA BRİTANNİCA GENEL KÜLTÜR ANSİKLOPEDİSİ, V, “Buhar Makinesi” mad., XIV,
• “Lokomotif” mad.,İstanbul, 2000.
• ANIL, Mustafa Nuri, Türkiye’de Maden Mevzuatı,I,Tan Matbaası, İstanbul,1942.
• APAK, Kemalettin, v.d., Türkiye’de Devlet Sanayi ve Maadin İşletmeleri, İzmit Seliloz Basımevi,
• İzmit, 1952.
• ARSLAN,Ali,”Osmanlı İmparatorluğu Maden Teşkilatında Serbestiyet Sistemi”, Belgelerle Türk
• Tarihi, S.43,Eylül Ankara,1988.
• AVCIOĞLU,Doğan, Türkiye’nin Düzeni,Bilgi Yayınevi, İstanbul,1969.
• AYDIN,Hikmet, Tarih, Coğrafya ve Sosyolojik Yönden Balya, Ilıca, Şamlı Yöreleri, Uğur Ofset
• Yayınları,Balıkesir,1991.
• BALCI,Ercüment, Osmanlı Maden Rejiminde Nizamnameler Dönemi ve İmtiyazlar, İ.Ü. Sosyal
• Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994
• BAYRAK, M. Orhan,"Silâhtarağa" , İzahlı İstanbul Sözlüğü, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul,
• -
• CEZZAR,Yavuz, “Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi”,C.IV.,T.C.T.A.,Dergah Yayınları,İstanbul
• -
• CUMHURİYET ANSİKLOPEDİSİ, 1941-1960,,C.8, 4. Basım, Yapı Kredi Yayını, İstanbul,2003.
• CUMHURİYETİN 50.YILINDA TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU,Türkiye
• Kömür İşletmeleri Yayını,Ankara,1973.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Maden İşletme Hukuku”, DTCFD, II/I, Ankara,
• -
• ÇİLİNGİR, Yalçın, “Madenciliğimizin Evrimine Toplu Bir Bakış”, TMMOB Maden Müh.Odası
• Bilimsel ve Teknik Kongre, Ankara,1975.
• DEMİRCAN,Daim, Türkiye’de Yabancı Sermaye, Dilek Matbaası, İstanbul, 1971.
• DÖRNER,Friedrich Karl, Küçük Asya Kuzey Kıyısında Araştırmalar, Küçük Asya Yazıtları Ek
• Cildi, Avusturya Bilimler Akademisi Komisyon Yayınevi,Viyana, 1966.
• EKŞNCİ, İlhan, Fırat Ve Dicle’de Osmanlı- İngiliz Rekabeti, Baran Ofset Yayını, Ankara,2007.
• ELDEM,Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun iktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik,TTK Yayını,
• Ankara,1994.
• ENVER,Sadreddin, Zonguldak Kömür Havzası, Eti Bank Yayınları,Ankara,1941.
• EVREN,Güngör, Demiryolu, Birsen Yayınevi, İstanbul, 1999.
• GÖNCÜOĞLU, Süleyman Faruk, "İlk Elektrik Santrali", İstanbul'un İlkleri Enleri, Ötüken,
• Yayınları, İstanbul,2010.
• HALAÇOĞLU, Tuncay, “Yabancı Sermaye ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Uygulaması”,
• Yayınlanmamış Y.L.Tezi, T.C. Başbakanlık DPT Teşvik ve Uygulama Başkanlığı, Ankara,1983.
• İMER,Hüseyin Fehmi, Ereğli Maden Kömürü Havzası Tarihçesi, Halkevi Yayını, Zonguldak
• Matbaası, Zonguldak 1944.
• İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, C.II, Tanzimat Maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul,
• ,s.740.
• KAHYA,Esin “Türkiye’de ilk Demiryolları”, Belleten C,LII,14, TTK Yayınları, Ankara 1998.
• KARAL,Enver Ziya Osmanlı Tarihi, C.VI, TTK Yayını,Ankara 1983.
• KAZGAN; Haydari, Osmanlıda Avrupa Finans Kapitali,Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,1995.
• ………………….;, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme, Vakıfbank Yayını, İstanbul, 1999.
• KOÇABAŞ, Süleyman, Hindistan Yolu ve Petrol Uğruna Yapılanlar Türkiye ve İngiltere, Vatan
• Yayınları, İstanbul, 1985.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlı- İngiliz iktisadi Münasebetleri (1580-1838), Türk Kültürünü
• Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1974.
• ……………………; “Tanzimat Döneminde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri”, 150.Yıl Tanzimat,
• TTK Yayınları, Ankara, 1992.
• MEYDAN LAROUSSE BÜYÜK LÜGAT VE ANSİKLOPEDİSİ, C.2,Meydan Yayınevi,
• İstanbul,1969.
• MEYDAN LAROUSSE, IX. “Newcomen” mad., XI. “Fulton”, XI, “Stephenson”, XI, “Seguin”
• mad., İstanbul, 1973.
• NAİM,Ahmet ,Zonguldak Havzası Uzun Mehmetten Bugüne Kadar, Hüsnütabiat atbaası,İstanbul,
• -
• ORTAYLI,İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları,İstanbul 1983.
• ÖĞRETEN,Ahmet, “Ereğli Kömür Havzasında İlk Üretim”,Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
• Dergisi,S.6,Erzurum,1986.
• ………………….;, “Ereğli Kömür Madeni Havzasında Kurulan İlk Şirket Ereğli Kömür Madeni
• Kumpanyası”, Zonguldak Kent Tarihi ’05 Bianeli [13-18 Kasım 2005] Bildiriler Kitabı, Zonguldak,2005.
• ÖĞRETEN Ahmet, KOCA Hüseyin Koca, Zonguldak Kömür Havzasının Tarihi, Sosyal ve
• Ekonomik Gelişimi, Zonguldak Kararelmas Üniversitesi,Tamamlanmış Proje, Zonguldak, 2007.
• ÖKÇÜN,,Ahmet Gündüz “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk Azınlık ve
• Yabancı Payları”, Prof.Dr.Yavuz Abadan’a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1969.
• ÖNSOY,Rıfat, Osmanlı- Alman Ticari Münasebetleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bililer
• Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1979.
• ÖZALP,Namık, Zonguldak ve Kömür Havzası, Özülmez Özel İlkokulu Yayını, Zonguldak, 1955.
• ÖZEKEN, Ahmet Ali, Ereğli Kömür Havzası Tarihi,Kenan Matbaası, İstanbul, 1944.
• PATIJN, R. S. H., «Kuzey Anadolu Kömür Havzasının Zonguldak-Kozlu Sahası Jeolojisi». MADEN,
• Yüksek Maden Mühendisleri Cemiyetinin bir Neşriyatı, No: 2-21, 1953-1954,İstanbul,1954
• ROSSİER,Edmond, Avrupa’nın Siyasi Tarihi, 1815-1919,Çeviri A.Kemal Akşit, Fazilet Basımevi,
• İstanbul 1943.
• QUATAERT,Donald ,“19.Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, TCTA, C.IV, İstanbul 1985.
• ……………………..; Osmanlı Devleti’nde Avrupa iktisadi Yayılımı ve Direniş (1881- 1909),
• Çeviren Sabri Tekay,Yurt Yayınları, Ankara,1987.
• SAVAŞKAN,Bahri, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi,1829-1989,,Türkiye Taş
• Kömürü Yayını, Zonguldak, 1993.
• SEYİDOĞLU, Halil,Uluslararası Finans, 3.Baskı, Güzem Yayınları No: 16, İstanbul, 2001.
• SÖNMEZ,Mustafa, 100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Yayınları,
• İstanbul,2003.
• SU,Kamil, Balıkesir Madenleri, Balıkesir Halkevi Yayını,İstanbul,1939.
• ŞENER, Abdüllatif, Sona Doğru Osmanlı, Birleşik Yayınevi, Ankara, 2007.
• TAK;İsa,Osmanlı Döneminde Ereğli Kömür Madenleri,Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler
• Enstitüsü, Basılmamış ,Doktora Tezi, Erzurum,2001.
• TAMZOK ,Nejat, Neoliberal Politikaların Madenciliğe Etkileri, TMMOB Maden Mühendisleri
• Odası Yayını, Ankara,2002.
• TANOĞLU, Ali, Enerji Kaynakları, İ. Ü. Coğ. Enst. Yayını. İstanbul, 1971.
• TEMEL BRİTANNİCA, C.XI,Kopenhag, Ana Yayıncılık,İstanbul,1992.
• TENGİRŞEK,Yusuf Kemal, Tanzimat Devrinde Osmanlı Devleti’nin Harici Siyaseti, Tanzimat I,
• Maarif Basımevi, İstanbul 1940.
• TIZLAK,Fahrettin Osmanlı Döneminde Keban- Ergani Yöresinde Madencilik, TTK Yayını,
• Ankara 1997.
• TONBUL, Mehmet, Türk Madencilik Sektöründe Yabancı Sermayenin Yeri ve Sonuçları,
• TODAİE Yayınları, Ankara, 1996.
• TUNCER,Baran, Türkiye’de Yabancı Sermaye Sorunu, AÜSBF Yayınları No:241,Ankara,1968.
• TUNÇ, Tayanç ,Sanayileşme Sürecinde 50 Yıl, Milliyet Yayınları, Karacan Armağanı ,İstanbul,
• -
• VARLIK,M.Bülent, ”Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları”, T.C.T.A., C.IV,
• İstanbul, 1985.
• YENİ HAYAT ANSİKLOPEDİSİ, C.4,Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul,1982.
• YILMAZ, A.Osman, AVŞAROĞLU, Nadir Madencilik Tarihimiz, TMMOB Maden Mühendisleri
• Odası Arşivi, Yayınlanmamış Rapor,Ankara,2005.
• YORULMAZ, Şerife, “Türkiye’de Kömürün Keşfi ve Kömür İşletme İmtiyazları (1829- 1937),
• Türkiye XI.Kömür Kongresi, Bartın- Amasra,1989,Bartın,2009.
• YURT ANSİKLOPEDİSİ, C.10,Anadolu Yayıncılık, İstanbul,1984.
• ZAMAN,Ekrem Murat, Zonguldak Kömür Havzasının İki Yüzyılı, TMMOB Yayını,Ankara 2004.
• ZEYBEK,Hülya, Sultan Abdülhamit, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları,İstanbul 1999.
• ZEYTİNOĞLU, Erol, Az Gelişmiş Memleketlerin Kalkınmasında Yabancı Özel Sermaye
• Yatırımları ve Türkiye, Aşkın Basımevi, İstanbul, 1966.
• ZONGULDAK VİLAYETİNİN İKTİSADİ EHEMMİYETİ, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul
• -
• ZONGULDAK TİCARET ODASI, Cumhuriyetin On Yılında Zonguldak ve Maden Kömürü
• Havzası, İstanbul,1933.
• WAYLETT, W. J., «Zonguldak: Havzanın Geliştirilmesinde Enternasyonal Kooperasyonun
• Hikâyesi». Kömür Sempozyumu, Aralık, Zonguldak, 1961.