Türk Devletlerinde Kullanılan İdari Ünvanlar

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 9, 165 - 192, 15.10.2019

Zehra Odabaşı

Öz

Türk unvanları
yalnız dil tarihi açısından değil, genellikle kültür tarihi ve özellikle de
Türk devlet hukuku tarihi bakımından da çok önemlidir. Türk devletlerinde
siyasi ve sosyal bir konum ya da bir kamu görevi ifa eden bazı unvanlar
bulunmaktadır ki, bunların açıklanması ile eski Türk topluluklarının sosyal
bünyesini ve hukuki teşkilatını anlamak mümkün olacaktır. Bununla birlikte Türk
devletlerinde kullanılan unvanlardan bazılarının İslamiyetin kabulünden sonra
da devam etmesi Türk devlet ve idare teşkilatının sürekliliğini göstermesi
bakımından da önemlidir. Askerî ve idarî unvanları kullanım bakımından
birbirinden ayırmak kolay değildir. Türk tarihinde birçok idarî yetki ve
sıfatlar aynı zamanda askeri görevleri de kapsamaktadır. Ancak bu çalışmada
tarihî kaynaklar, etimolojik araştırmalar ve sözlüklerin verdiği bilgiler
doğrultusunda, Türk Tarihinde kullanılan idarî unvanlar ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk devletleri, unvan, sıfat, yetki, kültür

Used Administrative Titles in Turkish States

Öz

Turks established
states such as under the name of Scythian/Saka, Hun, Shatuo, Gokturk, Uighur in
the Middle East and each of these states formed a political structuring
suitable for their own conditions, and lifestyle and needs of the society in
order to meet the needs of the ruled society. As a result each state had some
institutions forming their organization and titles used by the people
representing these institutions. The initial form of Turkic state organization
was seen in the Hum Empire. In addition to that, initial data about Huns were
in the Chinese and Roman historical records. Because of this, the titles used
in Turkic administrative organisation were thought to be borrowed from foreign
languages such as Chinese and Sogdian. The titles recorded in the old Turkish
and the synonyms of these titles have been the subject of lots of studies with
regards to cultural history and etymology. In this study, the titles and
epithets used in the Turkic administrative organization will be handled in the
light of Turkic sources and foreign records.

Anahtar Kelimeler

Turkic states, title, epithets, authority, culture

Kaynakça

• Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşâ, I, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1999.
• İbn Fazlan, Seyahatnâme, terc. Ramazan Şeşen, İstanbul: Bedir Yay., 1995.
• Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lugati't-Türk Tercümesi, III, çev. Besim Atalay, Ankara: TDK Yay., 1998-1999.
• Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, Ankara 1948.
• Taberî, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zakir Kadiri Ugan, Ahmet Temir, I-V, İstanbul: M.E.B. Yay, 1991.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Ankara: TTK Yay., 1998.
• ALPTEKİN, Coşkun, “Atabeg”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 38-40.
• ALTHEİM, F., Geschichte der Hunnen, I, Berlin 1959.
• ARAT, R. Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Ankara: TTK Yay., 1991.
• ARSAL, S. M., Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul 1947.
• AYAN, Ergin, "Karahanlı Hanedan Üyelerinin Gazneliler ve Selçuklularla Sıhriyeti", Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, IV/5 (2015), s. 392-408.
• BARTHOLD, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, yay. K.Y. Kopraman-A.İ. Aka, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1975.
• BEVERİDGE, H., "The Mongol title Tarkhan", Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1917, s. 314-318.
• BOMBACİ, A., "Prenses Hsien-Li Bilge'nin Kocaları", İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI (1973), s. 45-63.
• BOMBACİ, A., “On the ancient title Eltâbâr”, Proceedings of the IX th. Meeting of the PİAC, Naples 1970, s. 1-66.
• BOMBACİ, A., “On the Ancient Turkish Title ‘Šaδ”,Gururajamañjarika, Studi in onore di Giuseppe Tucci, I, Napoli 1974, s. 167-193.
• BOODBERG, P.A., “The Language of the T’o-Pa Wei”, Harvard Journal of Asiatic Studies, I, 1936, s. 167-185.
• BROCKELMANN, C., "Hofsprache in Altturkestan", Verzameling van Opstellen, Festschrift für Prof. Schnjnen, 1929, s. 222-227.
• CAFEROĞLU, A., Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul 1968.
• CAFEROĞLU, A., "Tukyu ve Uygurlarda Han Unvanları", Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, İstanbul 1931, s. 105-119.
• CAFEROĞLU, A., Eski Türkçe Uygur Sözlüğü, İstanbul 1968.
• CHANG, J.T., "T'ang Devrindeki Doğu Göktürkleri Hakkında Yeni Belgeler", Yayınlanmamış Doktora Tezi, Taipei 1968.
• CHAVANNES, E., "Deux épithaphes des deux princesses Turques de'l époque des Tang", Festschrift Wilhelm Thomsen, Leipzig 1912, s. 695-719.
• CHAVANNES, E., Documents sur les Tou-Kiue (Turcs) Occidentaux, Paris 1941.
• CHEN, Sanping, “Son Of Heaven and Son Of God: Interactions Among Ancient Asiatic Cultures Regarding Sacral Kingship and Theophoric Names", Titre de la Revue: Journal of the Royal Asiatic Society, XII/3, 2002, s. 289-325.
• CLAUSON, G., "The Earliest Turkish Loan Words in Mongolian", Central Asiatic Journal, IV/3, 1959, s.174-187.
• ------------------, “Eski Türkçe Üzerine Üç Not”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/Belleten, çev. A. Levendoğlu, Ankara 1966, s. 19-37.
• ------------------, “A Note on Qapqan”, Journal of Royal Asiatic Society, 1956.
• ------------------, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford 1972.
• CZEGLÉDY, K., “Yıltavar Unvanı”, Türkiyat Mecmuası, IX (1941-1946), İstanbul 1951, s. 179-187.
• De Groot, Die Hunnen der Vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig 1921.
• DOERFER, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, II-III: Türkische Elemente im Neupersischen, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1963-1975.
• DONUK, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî- Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• DUNLOP, D.M., The History of the Jewish Khazars, Princeton University Press 1954.
• EBERHARD, W., "Birkaç eski Türk unvanı hakkında", Belleten, IX/35, Ankara 1945, s. 319-340.
• --------------------, Çin'in Şimal Komşuları, Ankara 1942.
• ECKHART, F., Macaristan Tarihi, Ankara 1949.
• ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation, I-II, Wiesbaden 1991.
• ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2002.
• FRANKE, Otto, Geschichte des Chinesischen Reiches, III, Berlin-Leipzig 1930-1952.
• FRYE, R. N., “Some Early Iranian Titles”, Oriens, XV (1962), s. 352-359.
• GABAİN, A. V., Alttürkische Grammatik, Leipzig 1950.
• ---------------------., Eski Türkçenin Grameri, trc. Mehmet Akalın, Ankara: TDK Yay., 1988.
• ---------------------., Türkische Turfan-Texte, VIII, Akademie-Verlag, Berlin 1954.
• GENÇ, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul 1981.
• GİRAUD, R., Göktürk İmparatorluğu, çev. İ. Mangaltepe, Ankara: Ötüken Yay., 1961.
• ---------------------, Gök Türk İmparatorluğu, İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-734), çev. İ. Mangaltepe, İstanbul: Ötüken Yay., 1999.
• ---------------------, L’Inscription de Bain Tsokto, Paris 1961.
• GOLDEN, P.B., “Hazar Dili”, TDAY, Belleten, S. 338 (1971), s. 147-157.
• ---------------------, Khazar Studies, I, Budapest 1980.
• ---------------------, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Ankara 2002.
• GÖMEÇ ,Saadettin, "Kök Türkçe Yazılı Belgelerde Yer Alan Unvanlar”, Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, S. 443 (2000), s. 129-142.
• GÖMEÇ, Saadettin, "Boyla ve Baga Unvanı", ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I/1 (2010), s. 73-80.
• ---------------------, "Kara-Hanlı Adı Üzerine Bazı Düşünceler", Kök Araştırmalar, II/2 (2001).
• ---------------------, "Attila'nın Çocuklarının Adı", DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIII/36 (2004), s. 117-122.
• ---------------------, Kök Türk Tarihi, 2. Baskı, Ankara 1999. GUMİLEV, Lev Nikolayeviç, Eski Türkler, çev. D.Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2002.
• HAMİLTON, J. ,"Tokuz-Oğuz ve On-Uygur", Türk Dilleri Araştırmaları, 7 (1997), s. 187-232.
• HAUSSİG, H. V., "Theophylakts Exkurs über die skythischen Völker", Byzantion, VIII (1954), s. 275-436.
• HERMANNS, M., "Uygurlar ve Yeni Bulunan Soydaşları", İ.Ü.. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 211/II, çev. Sadeddin Buluç, İstanbul 1946, s. 97-123.
• HİRTH, F., Nachwort zur Inschrift des Tonjukuk, St. Petersburg 1899.
• Hudûd’ul-Âlam'The Regions of the World', çev. V. Minorsky, Oxford 1937.
• HUNKAN, Ömer Soner, "Tegin", DİA, XL, İstanbul 2011, s. 312.
• --------------------, Türk Hakanlığı (Karahanlılar ), Kuruluş-Gelişme-Çöküş (766-1212), İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• İNAN, A., Yasa, Töre-Türe ve Şeriat, Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enst. Yay., I, 1964.
• İPŞİRLİ, Mehmet, "Beylerbeyi", DİA, VI, İstanbul 1992, s. 62-64.
• --------------------, "Beylikçi", DİA, VI, İstanbul 1992, s. 78-79.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1995.
• KARAAĞAÇ, Günay, “Han ve Hakan Kelimeleri Üzerine”, E. Ü. Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, X (Üzbek Bayçura Özel sayısı), İzmir 2001, s. 71-114.
• --------------------, “Türkçede ‘Başkanlık’ Bildiren Birkaç Söz”, Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Bildiriler, 1. Cilt (A-K), haz. Mustafa Argunşah, İsmail Görkem, Hülya Argunşah, Atabey Kılıç, Kayseri, s. 401-404.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, "Ata" mad., İA, I, MEB Yay., s. 713.
• --------------------, "Bey", DİA, VI, İstanbul 1992, s. 11-12.
• --------------------, “Eski Türk Unvanlarına Ait Notlar”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, II, İstanbul 1932-39, s. 17-31.
• KÖYMEN, Mehmet Altay, "Alp Arslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilatı ve Hayatı", A.Ü. DTCF Dergisi, IV /6-7 (1966), 1968, s. 1-100.
• KUUN, G., "Relationum Hungarorum", Claudiopoli, MDCCCXCII, s.40-41.
• LÁSZLO, F., "Kagan ve Ailesi", Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara 1944, 470-479.
• MARQUART, J., Die Chronologie Der Altturkischen Inschriften, Leipzig, 1898.
• Mau-Tsai Liu, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken , I-II, Wiesbaden 1958.
• MENGES, K. H., The Turkic Languages and People. An Introduction to Turkic Studies, Wiesbaden: Otto Harrasowitz 1968.
• ---------------------, “A Note on the Compound Titles in the Proto-Bulgarian Inscriptions”, Byzantion, XXVIII, Bruxelles 1958 , s. 441-453.
• MORAVCSİK, Byzantinoturcica, II, Berlin 1958.
• MORİ, M., "Kuzey Asya’daki eski Bozkır Devletlerinin Teşkilâtı", İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9, İstanbul 1978, s. 209-226.
• ---------------------, “A-shih-te Yüan-Chen ve Tonyuquq”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, V, İstanbul 1973.
• NÉMETH, G., A Ilonlbglalö Magyarsag Kialakulsisa, Budapest 1930.
• OLBRİCHT, P., "Uchida's Prolegoniena zu einer Geschichte der Jou-jan", Ural-Altaisehe Jahrbüchher, XXVI, Wiesbaden 1954, s. 96-97.
• ORKUN, H. N., Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yay., 1987.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 3. Baskı, Istanbul 1988.
• ----------------------, "Doğu Göktürkleri Hakkında Notlar", Belleten, XXI, Ankara 1957, s. 81-137.
• ---------------------- , "Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devresi", Belleten, XIX, Ankara 1955, s. 331-376.
• ----------------------, “Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Bazı Yeni Araştırmaların Tenkidi”, D.T.C.F. Dergisi, XVII/1-2, Ankara 1959, s. 261-273.
• ------------------------, "Eski Türk-İran kültür ilişkileri hakkında notlar", İran Şehinşahlığının 2500. kuruluş yıl dönümüne Armağan, İstanbul 1971, s. 351-366.
• ------------------------, "Şine-ısu Yazıtının Tarihi Önemi", Belleten, S. 59, Ankara 1951, s. 361-379.
• ------------------------, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara: TTK Yay., 2015.
• -----------------------, Türk Mitolojisi, Ankara 1971.
• ------------------------, Türklerde Devlet Anlayışı, İstanbul: Ötüken Yay., 2016.
• ÖLMEZ, Mehmet , “EskiTürkYazıtlarındaYabancı Öğeler (2)”, Türk Dilleri Araştırmaları, S. 7 (1997), s. 175-186.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi- SALMAN, Hüseyin , "Yabgu", DİA, XL, İstanbul 2013, s. 170-171.
• PELLİOT, P., “Une tribu méconnue des Naiman: les Bätäkin”, T’oung Pao, 37/II (1943), s. 35-72.
• PRİTSAK, O., "The Proto-Bulgarian Military inventory inscriptions", Studia Turco -Hungarica, V, Budapest 1981, s. 33-61.
• ------------------------, Old Turkic Regnal Names in the Chinese Sources. Journal of Turkish Studies, Niġuča Bičig: Pi Wên Shu: An Anniversary Volume in Honor of Francis Woodman Cleaves, S. 9 (1985), s. 205-211.
• RAMSTEDT, G. J., “Alttürkishe und Mongolische Titel”, Journal de la Société Finno-Ougrienne, 55/2, Helsinki 1951, s. 59-82.
• RÄSÄNEN, Martti, Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen, Helsinki 1949.
• RÁSONYİ, L., “Kuman Özel Adları”, Türk Kültürü Araştırmaları Yıllığı, III-VI, Ankara 1969, s. 71-144.
• -------------------------, Tarihte Türklük, Ankara 1971.
• -------------------------, Tarihte Türklük, 2. Baskı, Ankara 1988.
• RÖHRBORN, Klaus, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, IV, Wiesbaden 1977-1998.
• SERTKAYA, O.F., “Göktürk Yazıtlarında İsim ve Unvan Söyleme Geleneği”, Uluslararası II. Türk Kültürü Kongresi 25-29 Eylül 1993, II, Ankara: AKM Yay., 1993, s. 593-600.
• SHİRATORY, K., “Kaghan Unvanının Menşei”, Belleten, IX, çev. İ. Gökbakar, Ankara 1945, s. 497-504.
• -------------------------, “Oğuzlara âit destanî mahiyette eserler”, DTCF Dergisi, XVIII/3-4 (1960), s. 359-421.
• -------------------------, Kara Koyunlular, I, Ankara 1967.
• -------------------------, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, I, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., 1999.
• Şemîs Şerîk-i Emîn, Ferheng-i Istılâhât-ı Dîvânî Devrân-ı Moğol, Tahran 1357.
• ŞEŞEN, Ramazan, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Ankara 1967.
• -------------------------, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1998.
• TAŞAĞIL , Ahmet, "İnak", DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 255-256.
• ------------------------, "İlig", DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 108.
• TEKİN, Şinasi, Uygurca Metinler II, Maytrisimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram, Atatürk Üniversitesi Yay., Ankara 1976, 7/49.
• TEKİN, T., “A Grammer of Orkhon Turkic”, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series Vol. 69, Bloomington & The Hague 1968.
• ------------------------, “On a Misinterpreted Word in the Old Turkic Inscriptions”, Ural-Altaische Jahrbücher, S. 35, Wiesbaden 1964, s. 134-144.
• ---------------------, Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• TEZCAN, S., “Eski Türkçe Buyla ve Baga Sanları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara 1977.
• THOMSEN, V., "Inscription de l'Orkhon dechifress", MSFOU, V (1896), s. 285-299.
• TURAN, Osman, "İlig unvanı hakkında", TM, VII-VIII, 1942, s. 197-198.
• ----------------------, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988.
• USER, Hatice Şirin, "Eski Türkçe'de Bazı Unvanların Yapısı Üzerine", Bilig, S. 39 (2006), s. 219-238.
• Ünal, Orçun, "İhe Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi", Bilig, S. 73, s. 271-294.