Osmanlı Son Dönemi Ulemasından Cemil Molla’ya Göre Siyasal Yönetim Biçimleri ve II. Abdülhamid Yönetimi

Yıl 2023, Sayı: 16, 62 - 80, 30.03.2023

Melek Eyigün Selim Hilmi Özkan

https://doi.org/10.21021/osmed.1170226

Öz

Cemil Molla, Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyıldan itibaren ilmiye sınıfının çeşitli üst kademelerinde görev yapmış bir ulema ailesi olan Üryanizâdelerin son temsilcilerinden biri olarak Osmanlı bürokrasisinde çeşitli görevler almıştır. Ulema ailesinin geleneksel eğitim anlayışı çerçevesinde İslâmî ilimleri tahsil ettikten sonra müspet ilimlerde, özellikle hukuk alanında söz sahibi olabilecek kadar eğitim alma fırsatı bulmuştur. Cemil Molla’nın daha önce basılmamış Dağarcığım adıyla bilinen hatıratı bu çalışmanın ana kaynağıdır. Bu çalışmada, hatırattan yola çıkılarak padişaha ve saraya yakınlığı ile tanınan Osmanlı’nın son dönem ulemasından Cemil Molla’nın siyasal yönetim biçimlerine ve II. Abdülhamid iktidarına yönelik fikirlerinin yansıtılması amaçlanmıştır. Ayrıca söz konusu döneme tanıklık etmiş aydın ve bürokratların yönetim anlayışları ve bu konudaki temel iddialarına değinilmiştir. Dönemin mutlakiyet ve meşrutiyet yönetim biçimlerine dair tartışmaları çerçevesinde Cemil Molla’nın zihin dünyasına ışık tutulmaya çalışılmıştır. Konu ile ilgili araştırma eserleri ve makalelerin yanı sıra biyografi kaynaklarından, vakanüvis tarihlerinden, Aile Özel Arşivi’nden, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri ve İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi’nden istifade edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Cemil Molla, Üryanizâdeler, II. Abdülhamid, Mutlakiyet, Meşrutiyet

Proje Numarası

Yıldız Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi [SDK-2021-4478]

Types of Political Administration and the Rule of Sultan Abdülhamid II According to Cemil Molla, One of the Last Ottoman Period Scholars

Öz

Cemil Molla, one of the last representatives of the Üryanizade family whose members were employees at various upper degree scholarships in the Ottoman Empire since the 17th century, was assigned to several missions in the Ottoman bureaucracy. After studying Islamic sciences in accordance with the traditional education approach of the ulema family, he had the opportunity to receive education in positive sciences, especially in the field of law. The unpublished memoir of Cemil Molla titled Dağarcığım is the main source of this article. This study aims to reflect the ideas of Cemil Molla who was one of the late Ottoman scholars and known for his close relationship with the sultan and the palace, about the types of political administration regimes and the rule of Sultan Abdülhamid II. The opinions of the intellectuals and bureaucrats who witnessed the above-mentioned period and their basic arguments were also mentioned in the article. It has been tried to shed light on the mentality of Cemil Molla within the framework of the discussions on the autocratic and constitutional regimes of the period. In addition to research works and articles relating to the subject, biographical sources, chronicler histories, family’s private archive, Turkish Presidency’s State Archives, and Sharia Court Registry Archives of Istanbul Muftiate were analyzed for this study.

Anahtar Kelimeler

Cemil Molla, II. Abdülhamid, Üryanizades, Constitutionalist, Absoluteness

Proje Numarası

Yıldız Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi [SDK-2021-4478]

Kaynakça

• BOA, Bâbıâli Evrak Odası (BEO), 4568/ 342559; BOA, Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 261/18, 19; BOA, Bâbıâli Evrak Odası (BEO), 4620/346492.
• Aile Özel Arşivi; Cemil Molla, Dağarcığım (İstanbul: Aile Özel Arşivi).
• Ulema Sicil Dosyaları, İSAM kütüphanesi Veri Tabanı. No: 1191.
• Ahmet Cevdet Paşa. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Ed. Mustafa Güçlükol vd. I. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Akşin, Sina. Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007.
• Alkan, Ahmet Turan. II. Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset. Ankara: Cedid Neşriyat, 1992.
• Arabacı, Caner. “II. Abdülhamid’e İslamcı Muhalefet”. Sultan II. Abdülhamid Dönemi: Siyaset, İktisat, Dış Politika, Kültür, Eğitim, İstanbul: İzü Yayınları, 2019.
• Atçıl, Abdurrahman. “Osmanlı Devleti’nin Ulemâsı /Osmanlı Alim Bürokratlar Sınıfı (1453-1600)”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası. Ed. Ömer Mahir Alper vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Atçıl, Abdurrahman. Âlimler ve Sultanlar. Terc. Gürzat Kami, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Aydın, Mehmet Akif. “Anayasa”. TDV İslam Ansiklopedisi. III (İstanbul 1999), ss. 153-164.
• Balkız, Bekir. “Türk Modernleşmesi, Pozitivizm ve Sosyoloji”. MJH: Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi. 5/II (2015): 123-149.
• Beın, Amıt. Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti; Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları. çev. Bülent Üçpunar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Berktaş, Zeynep (Ed.). Sıradışı Bir İttihatçı Besarya Efendi’nin Hayatı ve II. Meşrutiyet Dönemi Hatıraları. Haz. Nevzat Artuç. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Birinci, Ali. Tarih Yolunda Yakın Mazînin Siyasî ve Fikrî Ahvâli. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001.
• Bostan, M. Hanefi. “Sadrazam Said Halim Paşa”. TYB Akademi Dergisi. (2011): 11-27.
• Buhârî, Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi. Mlf. Zeynüddin Ahmed b. Hambel. 4. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Cihan, Ahmet. “Sultan II. Abdülhamid Devri Osmanlı Uleması”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. Haz. Mehmet Metin Hülagü vd. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Çelik, Hüseyin. Ali Süavi ve Dönemi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Çelik, İrfan. “Kuvvetler Ayrılığı: Bir İndirgeme ve Dönüşüm”. Liberal Düşünce Dergisi. LXIV (2011): 135-159.
• Duran, Recep. “Mehmet Tahir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi”. Erdem. 2/VI (1986), 801-850.
• Duvan, Ayşe Özkan. “Devlet Teorisinde Kuvvetler Ayrılığının Doğuşu: Locke ve Montesquıeu”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi. I (2019), 35-60.
• Doğan, Atilla. Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Doğan, İsmail. “Münif Mehmed Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XXXII (İstanbul 2006), ss. 9-12.
• Doğan, Necmettin. “Patrimonyalizm Kavramına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Liberal Düşünce Dergisi. LXIV(2011): 161-184.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Mahkemeleri Tanzimat ve Sonrası. İstanbul: Arı-Sanat Yayınları, 2004.
• Gedikli, Fethi. Osmanlı Hukuku -Makaleler-. İstanbul: Gündoğan Yayınları, 2012.
• Görgün, Tahsin. Osmanlı Düşüncesi. Ed. Yahya Ayyıldız. İstanbul: Tire Kitap Yayınevi, 2020.
• Günday, Faik Hurşit. Hayatım ve Hatıralarım. İstanbul: Çelikcilt Matbaası, 1960.
• Gündüz, Mustafa. “Son dönem Osmanlı Aydınlarının Yeni Birey ve Toplum Oluşturma Düşünceleri”. Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi. LI (2008): 137-169. Gündüz, Mustafa; Bardak, Musa (haz.) Eğitimci Bir Jön Türk Lider Ahmet Rıza Bey ve Vazife ve Mesuliyet Eserleri/Padişah ve Şehzadeler, Kadın, Asker. Ankara: Divan Kitap Yayınları, 2011.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Örgüt Olarak ‘Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ ve ‘Jön Türklük’, (1889-1902). 1. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset ve Tarih. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2009.
• Heyd, Uriel, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine –Makaleler-. Terc. Ferhat Koca. Ankara, Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Hüseyin Kâzım Kadri. Balkanlardan Hicaz’a İmparatorluğun Tasfiyesi; 10 Temmuz İnkılâbı ve Netâyici. Sdl. Kudret Büyükcoşkun. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
• Hüseyin Kâzım Kadri. Meşrutiyetten Cumhuriyete Hatıralarım İstanbul/Trabzon/Selanik/Suriye. Haz. İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000.
• Işık, Salim. “J. J. Rousseau ve Egemenlik Anlayışı Üzerine”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 8/II (2017): 79-98.
• İnalcık, Halil. “Bürokrasi, Batılılaşma, Laikleşme”. TBB Dergisi. 50 (2004): 61-71.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. XII (İstanbul 2000), ss. 95-105.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. Ed. Ahmet Yaşar Ocak. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Kara, İsmail. “Ulema-Siyaset İlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi Konuş!” Divan: İlmî Araştırmlar Dergisi. 4/VII (1999): 65-134.
• Kara, İsmail. “Ulema-Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak”. Divan: İlmi Araştırmalar, 3/IV (1998): 1-16
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi 1; Metinler Kişiler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kara, İsmail, E. Nedret İşli-Yusuf Çağlar. 1. bs. Haz. Âsaf Halet Çelebi’nin Defter-i Meşâhir’i. İstanbul: Zaman Kitap, 2006.
• Karpat, Kemal. Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din. Haz. Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2007.
• Karpat, Kemal. Osmanlı Modernleşmesi; Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus. Çev. Akile Zorlu Durukan vd. Ankara: İmge Kitabevi, 2002.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. Çev. Elmalılı Hamdi Yazır. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Kuran, Ahmed Bedevî. Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılap Hareketleri ve Millî Mücadele. Ed. Ali Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2012.
• Kutluer, İlhan. “II. Felsefî Düşünce”. TDV İslam Ansiklopedisi. V (İstanbul 1992), ss. 152- 158.
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. Çev. Mümtaz’er Türköne vd. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi; Makaleler: IV. İstanbul: iletişim Yayınları 1991.
• Mehmed Selâhattin Bey. Bildiklerim. Sdl. Ahmet Varol. İstanbul: İnkılap Kitabevi 1990.
• Muhtesibzâde Mehmed Hâki. Mecma’u’l-Eşrâf; Hâki’nin Şakâ’ik Tercümesi. Ed. Derya Örs. Haz. Mehmed Yunus Yazıcı.
• İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Özdinç, Rıdvan. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde İrade Hürriyeti (1908-1918)”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
• Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi. C.4. Haz. Hava Selçuk. Ankara: TTK Yayınları 2008.
• Rousseau, Jean-Jacques: Toplum Sözleşmesi; Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi. Çev. Vedat Günyol. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
• Said Halim Paşa. Buhranlarımız. Haz. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Tercüman Gazetesi.
• Şeref, Abdurrahman. Tarih konuşmaları. Haz. Eşref Eşrefoğlu. İstanbul: Kavram Yayınları, 1978.
• Şeyhülislâm Cemâleddin Efendi. Siyâsî Hâtıralar (1908-1913). Sad. Ziyâeddin Engin. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1978.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Klasik dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Türkler 11. Ed. Hasan Celâl Güzel vd. Ankara: Türkiye Yayınları, 2002.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Toplumunda Aile. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2000.
• Türcan, Talip. “Şûra”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXIX (İstanbul 2010), ss. 230-235.
• Uran, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950). Ed. Emre Yalçın. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları 1992.
• Yurdakul, İlhami. “İlmiye Zâdegânının (Beşik Ulemâsı) Atama İmtiyazı ve II. Meşrutiyet’teki Değişimi”. Sultan Mehmed Reşad ve Dönemi. C. I. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayını 2017.