The Importance of Logic according to Kilisli Hocazade Abdullah Enveri and its Relationship with Education, Theology and Faith

Yıl 2023, Sayı: 16, 26 - 42, 30.03.2023

Ramazan Gündüz

https://doi.org/10.21021/osmed.1178062

Öz

Logic is a branch of science that entered the basic curriculum of Madrasas after it became the methodology of Islamic sciences through the initiatives of Imam Ghazali in Islamic thought. Logic has maintained this position after Ghazali to the present day, and many Islamic thinkers have been trained who have gained new approaches to this science with the works they have created. In the Ottoman scientific world, serious contributions were made to the science of logic both from the center (Istanbul) and from the environment. Kilis has been one of the scientific circles that has contributed to the science of logic at different levels. A tradition of logic has been formed in Kilis, which began at the beginning of the eighteenth century and ended in the second half of the twentieth century, and has reached national and international fame. Such prominent Logic scholars as Hacı Ömer Efendi, Hocazade Abdurrahman Efendi and Hocazade Abdullah Enverî, who were pioneering Logics in the science of logic, have authored various original and hashiyah works on logic. Abdullah Enverî, (öl.1304/1887) who has written many copyrighted and hashemite-type works in the field of logic, which he considers the master of sciences, has tried to show that it will be possible to extract logic from the evil eye by giving examples in Turkish, especially in comparative forms of this science, only by explaining it in spoken language. Abdullah Enverî, with his ideas on the relationship between logic-education, logic-religion, logic-other sciences, tried to prove that logic is a science that concerns all aspects of individual and social life. According to him, just as an irrational education will natbe fruitful, a belief that is not proven by logical foundations will not be freed from imitation as it will always remain weak.

This article tries to reveal the reflections of Enveri's view of logic as an art by analyzing Abdullah Enveri's theses in associating logic with education and faith.

Anahtar Kelimeler

Logic, Logic-Education, Logic-Religion, Logic-Kalam

Kilisli Hocazâde Abdullah Enverî’ye Göre Mantığın Önemi ve Mantığın Eğitim, Kelam ve İnanç ile İlişkisi

Öz

Mantık, İslâm düşüncesinde İmam Gazâlî’nin teşebbüsleriyle İslami ilimlerin metodolojisi haline geldikten sonra medreselerin temel müfredatına girmiş bir ilim dalıdır. Mantık bu konumunu Gazâlî’den sonra günümüze kadar devam ettirmiş, bu ilme telif ettikleri eserlerle yeni yaklaşımlar kazandıran birçok İslâm düşünürü yetişmiştir. Osmanlı devletinin kültürel coğrafyasında mantık ilmine gerek merkezden (İstanbul), gerekse çevredeki ilim merkezlerinden ciddi katkılar yapılmıştır. Mantık ilmine eğitim ve telifâtlar ile katkı veren dönemin ilim çevrelerinden biri de Kilis’teki âlimler olmuştur. 18. ve 20. yüzyıl arasında Kilis’teki Osmanlı medreselerinde ulusal ve uluslararası şöhrete ulaşmış bir mantık geleneği oluşmuştur. Mantık ilmini Kilis’te ilk başlatan ve yaygınlaştıran Mantıkî Hacı Ömer Efendi, Hocazâde Abdurrahman Efendi ve Hocazade Abdullah Enverî gibi Kilisli Mantık âlimleri, mantık üzerine özgün ve haşiye niteliğinde eserler yazmışlardır. İlimlerin efendisi olarak gördüğü mantık sahasında birçok telif ve haşiye türü eser kaleme alan Abdullah Enverî (öl.1304/1887), özellikle mantığın kıyas formlarında Türkçe örnekler vererek mantık eğitim dilinin millileşmesine katkılar sunmuş; mantık eğitiminin konuşulan dilde yapılmasının gereğini ortaya koymuştur. Abdullah Enverî, mantık-eğitim, mantık-din, mantık-diğer ilimler ilişkisi üzerinde serdettiği fikirleriyle mantığın bireysel ve toplumsal hayatın bütün veçhelerini ilgilendiren bir ilim olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır. Ona göre mantıksız bir eğitim verimli olmayacağı gibi mantıki temellerle ispatlanamamış bir inanç da daima zayıf kalarak taklitten kurtulamayacaktır.

Bu makale Abdullah Enverî’nin mantık ilmine verdiği önem ve mantığın eğitim ve inançla ilişkilendirmesinde ortaya koyduğu tezleri analiz ederek Enverî’nin mantık ilmini bir sanat olarak görmesinin yansımalarını incelemeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Mantık-Eğitim, Mantık-Din, Mantık-Kelam

Kaynakça

• Ayni, Mehmet Ali. “Türk Mantıkçıları”. DFİFM 3/10 (1928), 49-64.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: 1333/1914.
• Çaldak, Hüseyin. Aristoteles Mantığının İslâm Usûl Bilimlerine Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Çapak, İbrahim. Gazâlî’nin Mantık Anlayışı. Ankara: 2005.
• Deylemî, Şîyûre b. Şehredâr. Firdevsü’l-Ahbâr. 5 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütibi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/18-28, Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Enverî, Abdullah. Fenârî haşiyesi. İstanbul: 1287/1870.
• Enverî, Abdullah. Haşiye-i cedîde ale’t-tasdîkât. İstanbul: 1287/1870.
• Enverî, Abdullah. Hüseyniye hâşiyesi. İstanbul: 1289/1871.
• Enverî, Abdullah. Kitabu’l-mantık fi tertibi’l-akyise. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 221, 1-52.
• Enverî, Abdullah. Usul-i cedîde zübdesi. İstanbul: 1290/1873.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-müstakîm Dosdoğru Ölçü. çev. İbrahim Çapak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. Makâsıdü’l-Felâsife. thk. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1380/1961.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen-i İbn Mâce. nşr. Muhammed Feâd Abdülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’s-Salâh, eş-Şehrezûrî. Fetevâvâ mesâilü İbnü’s-Salâh. thk. Abdülmuğtî Emîn Kalacî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1986.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin. er-Redd ale’l-mantıkıyyîn. thk. Refik el-Acem. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Gündüz, Ramazan. Kilisli Abdullah Enverî’nin Usul-i Cedide Zübdesi Türkî Risalesi Üzerine Bir İnceleme. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Gündüz, Ramazan. “Enverî, Hocazâde Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. ek/1/407-409. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Hasırcı, Nazım. İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi. Ankara: 2010.
• Hazar, Ahmet Turan. “Ulema ve Camileriyle Kilis Medreseleri”. Vakıflar Dergisi 25 (1995), 285-289.
• Kilisli Kadri. Kilis Tarihi. nşr. Osman Vehbi. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1932.
• Toktaş, Fatih. İslâm Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/196-203. Ankara: TDV Yayınları, 2002.