Ahkâm Defterlerine Göre Bosna'dan Merkeze Yansıyan Toprak Anlaşmazlıkları ve Çözüm Arayışları

Yıl 2023, Sayı: 16, 81 - 102, 30.03.2023

Ömer Bayramoğlu

https://doi.org/10.21021/osmed.1201141

Öz

Adaletin sağlanması insanların şikâyetlerini doğrudan veya dolaylı olarak bir kuruma sunabilmesiyle mümkün olmuştur. Bu amaçla Osmanlı taşrasında adaletin ilk basamağını oluşturan kadı mahkemeleri kurulmuş ve bu mahkemeler yargı fonksiyonunu yerine getirmişlerdir. Din ve millet ayrımı yapılmaksızın Osmanlı’da haksızlığa uğrayan herkes, bu kurumlar aracılığıyla haklarını elde etmişlerdir. Yerelde haklarını elde edemeyenler ise adaletin son başvuru mercii olan Divân-ı Hümâyun’a müracaat etmişlerdir. Divân-ı Hümâyun doğrudan padişaha bağlı bir kurum olarak çalışmış ve gelen şikâyetler padişah adına görüşülüp karara bağlanmıştır. Divân-ı Hümâyun’da görüşülen şikâyet konuları ilk zamanlarda Mühimme Defterlerine kaydedilirken 1649’dan itibaren Şikâyet Defterlerine, şikâyetlerin artmasıyla birlikte 1742 yılından itibaren Eyalet Ahkâm Defterlerine kaydedilmiştir. Çalışmanın konusu Bosna ve Bosna’ya bağlı çeşitli yerleşim birimlerinden Divân-ı Hümâyun’a akseden şikâyetlerin kaydedildiği Bosna Ahkâm Defterleridir. Söz konusu defterlere 1742-1825 tarihleri arasında kaydedilmiş hükümlerin ışığında, Bosna ve çevresinde timar sisteminin işleyişine dair bilgiler elde edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Ahkâm Defterlerinde; yönetici-yönetilen ilişkisi ve tarafların birbirlerine karşı yükümlülükleri, toprak ve toprağa bağlı vergiler, timar topraklarından göçler, problemler ve bu problemler için verilen hükümler incelenmiştir. İlgili hükümler çalışmanın içerisinde verilen örnekler dâhilinde kullanılarak yorumlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Bosna, Ahkâm Defterleri, Şikâyet, Divân-ı Hümâyun, Tımar

According to the Ahkâm Registers Land Conflicts and Searching for Solution Reflected from Bosnia to the Center

Öz

The provision of justice has been possible when people can present their complaints directly or indirectly to an institution. Fort his purpose, qadi courts, which constitute the first step of justice in the Ottoman provinces, were established and these courts fulfilled the judicial function. Everyone who suffered injustice in the Ottoman Empire, regardless of religion or nationality, obtained their rights through these institutions. Those who could not obtain their rights locally applied to the Divân-ı Hümâyun, which is the last resort of justice. Divân-ı Hümâyun worked as an institution directly subordinate to the sultan, and the complaints were dizcussed and resolved on behalf of the sultan. While the complaint issues discussed in the Divân-ı Hümâyun were recorded in the Mühimme Registers at first, they were recorded in the Complaint Registers from 1649, and in the Eyalet Ahkâm Registers as of 1742, with the increase in complaints. The subject of the study is the Bosnian Ahkâm Registres, in which the complaints reflected to the Divân-ı Hümâyun from Bosnia and various settlements in Bosnia are recorded. In the light of the provisions recorded in the aforementioned books between 1742 and 1825, information about the functioning of the tımar system in Bosnia and its environs was tried to be obtained. In addition, in the Ahkâm Registers; the relationship between the manager and the managed and the obligations of the parties to each other, the taxes on the land and the land, the migrations from the fief lands, the the problems and the provisions given for these problems were examined. The relevant provisions have been interpreted using the examples given in the study.

Anahtar Kelimeler

Bosnia, Ahkâm Registers, Complaint, Divân-ı Hümâyun, Tımar

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): Bosna Ahkâm Defterleri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 1 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 2 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 3 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 4 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 5 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 6 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 7 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 8 Numaralı Bosna Ahkâm Defteri.
• Telif Eserler
• Aykonu, Mustafa Sadrettin, “Türk Hukuk Tatbikatında Mer’a, Yaylak ve Kışlaklar II.”, Adalet Dergisi, 1/2 (Şubat 1962): 180-182.
• Bardakoğlu, Ali, “Ferâğ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 12 (İstanbul 1995), ss. 351-354.
• Barkan, Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları Kanûnlar, İstanbul: İÜEF Türkiyat Enstitüsü Neşriyatı, 1943.
• Becermen, Cengiz, Klasik Dönem Osmanlı Vergi Türleri ve Vergi Sistemi, Ankara: Vergi Müfettişleri Derneği, 2008.
• Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, 5. bs., Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Cin, Halil, Türk Hukukunda Mera, Yaylak ve Kışlaklar, 2. bs., Ankara: Turhan Kitabevi, 1980.
• D.İ.A, “Mustahfız”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 32 (İstanbul 2006), ss. 109-111.
• Emecen, Feridun, “Baştina”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 5 (İstanbul 1992), ss. 135-136.
• Erdoğdu, İbrahim, “Niğde Sancağı Örneğinde Timar Tevcihleri”, Türk İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13 (Eylül 2017): 566-589.
• Ergenç: Özer, “Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşraf ve Ayan Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, 3/3 (Haziran 1982): 106.
• Genç, Mehmet, “Malikâne”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 27 (Ankara 2003), ss. 516-518.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Timar ve Zeâmet Tevcihi İle İlgili Fermanları”, Tarih Dergisi, 17/22 (Haziran 2011): 35-48.
• Gölen, Zafer, “Semendire Livası Timar ve Zeâmetleri”, Osmanlı Dönemi Balkan Ekonomisi, Ed. Zafer Gölen-Birol Çetin-Abidin Temizer, Ankara: Gece Yayınları, 2018.
• Gölen, Zafer, Tanzimat Döneminde Bosna Hersek, Ankara: TTK Yayınları, 2010.
• Günay, Ramazan, “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (Haziran 2013): 9-29.
• İnalcık, Halil, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğu’na: XV. Asırda Rumeli’de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, (1993), ss. 207-248.
• İnalcık, Halil, “Timar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 41 (İstanbul 2012), ss. 168-173.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600, Çev., Ruşen Sezer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• İnalcık, Halil, Osmanlılar Fütuhat, İmparatorluk, Avrupa İle İlişkiler, İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: Ekmeleddin İhsanoğlu, 1, İstanbul: İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Karademir, Zafer, “Osmanlı Sosyo-Ekonomik Yaşamında Su: 18. Yüzyıl Eyalet-İ Rum Örneği”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 29/1 (Haziran 2014): 189-212.
• Karayalçın, Yaşar, “Kanunlarımız, Doktrin ve Uygulama Açısından Mera ve Yaylaklar, ‹‹Emvali Metruke››” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 32/1, (Mayıs 1975): 41-70.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: Ekmeleddin İhsanoğlu, 1, İstanbul: İslam Tarih Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi, 1994.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı, 2 bs., Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Nakiboğlu, Aslıhan, Bengü Doğangün Yasa ve Eyberk Nuri Berkman, “İktisat Tarihi’nde Bosna’da Toprak Meselesi”, Politik Ekonomik Kuram, 1/2 (Aralık 2017): 2-53.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1993.
• Sami, Şemseddin, Kâmûs-ı Türki, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006.
• Saydam, Abdullah, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, 2. bs., İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Suçeska, Avdo, “Malikane: Osmanlı İmparatorluğunda Miri Toprakların Yaşam Boyu Tasarruf Hakkı”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Çev., M. Özyüksel, 41 (1985), ss.278-280.
• Hanilçe, “Murat, Osmanlı Devleti’nde Bosnalı Müslümanların Durumu”, Vakanüviz Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 1/1 (Mart 2016), ss. 344-346.
• Tabakoğlu, Ahmet, Osmanlı Mali Tarihi, 2 bs., İstanbul: Dergah Yayınları, 2020.
• Tuğluca, Murat, Osmanlı Devlet–Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, 2. bs., Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Türkhan, M. Sait, “Celep”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1 (Ankara 2020), ss. 253-255.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, 1, Ankara: TTK Yayınları, 1982.
• Üçok, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilatından Timarlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1/4 (Aralık 1944): 542.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta: Fakülte Yayınevi, 1997.