A Tekke Mahfil in Istanbul in the 17th Century: Galata Mevlevi Lodge in the Period of Arzi Mehmet Dede's Sheikhdom

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 63 - 80, 15.09.2023

Bilge İlhan

https://doi.org/10.21021/osmed.1272189

Öz

Mawlawi lodges are places where arts such as literature, music, and calligraphy are taught, and works related to these fields are produced, which have played a role in shaping Turkish culture. From the 16th century onwards, the Mawlawi order (Sufi order), which gradually urbanized, developed mostly in high-culture circles, and as a result, it was able to have more contact with the ruling class than other orders. The Mawlawi lodges, as places where both orders have been intertwined with the arts since the time of Mawlana and supported by the ruling class, have played a role in the emergence of literary circles and the cultivation of poets over time. In this study, the literary life during the tenure of Arzi Mehmet Dede (d.1074/1664) as the sheikh at the Galata Mawlawi Lodge, the first Mawlawi Lodge in the Ottoman capital, has been examined. Before becoming a sheikh, Arzi Dede received literary education within the same lodge. The impact of this education on Arzi Dede's later appointment as the sheikh and his contribution to the literary education of other dervishes such as his own sheikh Âdem Dede (d.1063/1652) has provided a foundation for focusing on this period in the study. This study aims to demonstrate how the relationship between the Sufi order, literature, and politics affected the emergence of literary circles within the lodge environment, using Arzi Dede's tenure as the sheikh of Galata as an example. In the Galata Mawlawi Lodge, which was a literary circle in 17th century Istanbul, it has been demonstrated how Arzi Dede's literary training by his sheikh Âdem Dede within the lodge affected his appointment as a sheikh. In addition, the study discusses the poets who were raised under Arzi Dede's patronage, the presentation of poems to the sheikh, the influence of political elites on the literary life of the lodge, and those who were trained within the lodge during that period

Anahtar Kelimeler

Arzî Mehmet Dede, Mevlevî order, literary circle, mahfil

17. Asır İstanbul’unda Bir Tekke Mahfili: Arzî Mehmet Dede’nin Şeyhliği Döneminde Galata Mevlevîhanesi

Öz

Mevlevîhaneler, edebiyat, musiki, hat gibi sanatların öğretildiği, bu dallara ait eserlerin üretildiği yerler olmaları yönüyle, Türk kültürünün şekillenmesinde rol alan mekânlardır. Özellikle 16. yüzyıldan itibaren gittikçe kentlileşen Mevlevîlik, genellikle yüksek kültür çevrelerinde gelişmiş; bu durum tarikatın yönetici sınıfla yoğun bir temas sağlamasına imkân tanımıştır. Mevlevîhanelerin, hem tarikatın Mevlânâ’dan itibaren sanatla iç içe olan mekânlar olması hem de yönetici sınıf tarafından desteklenmeleri bu mekânların, birer mahfil ve zamanla edebî muhitler oluşturarak şairlerin yetişmesinde rol almasını sağlamıştır. Çalışmada, Osmanlı başkentinin ilk Mevlevî âsitânesi olan Galata Mevlevîhanesi’nde, Arzî Mehmet Dede (ö.1074/1664)’nin şeyhliği dönemindeki edebî hayat incelenmiştir. Arzî Dede’nin şeyh olmadan önce, dergâh içerisinde edebiyat eğitimi alması; bu eğitimin, onun postnişin olmasındaki etkisi ve şeyhi Âdem Dede (ö.1063/1652) gibi dervişlerin edebî eğitimine katkısı, çalışmada özellikle bu döneme odaklanılmasını sağlamıştır. Çalışmada, Arzî Dede’nin Galata Mevlevîhanesi şeyhliği dönemi örnekliğinde; tarikat, edebiyat ve siyaset arasındaki ilişkinin, dergâh çevresindeki edebî mahfile nasıl etki ettiğinin ortaya koyulması amaçlanmıştır. 17. asır İstanbul’unda, edebiyat mahfili olan Galata Mevlevîhanesi’nde; Arzî Dede’nin, şeyhi Âdem Dede tarafından edebî yönden de yetiştirilmesinin, onun şeyh olma sürecine katkısı ortaya koyulmuştur. Ayrıca, Arzî Dede’nin himâyesinde dergâhta yetişen, dergâha devam eden şairlerin kimler olduğu, şiirlerin şeyhe sunumu ve dergâhın edebî hayatının şekillenmesindeki dinamikler çalışmada ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arzî Mehmet Dede, Mevlevîlik, edebî muhit, mahfil.

Kaynakça

• Ali Enver. Semâhâne-i Edeb. haz. Tahir Hafızoğlu, İstanbul: İnsan Yay, 2010.
• Altunmeral, Mehmet. “Gavsî Ahmed Dede ve Şiirleri”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6/12 (2019): 124-143.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yektâ Saraç, Ankara: TÜBA, 2016.
• Ceyhan, Âdem. “17. Asır Edebiyatından Bir Portre: Antalyalı Âdem Dede (1591-1653)”. Türkiyat Mecmuası 2/21, (2011): 141-166.
• Ceyhan, Semih. “İsmail Ankaravî ve Mesnevî Şerhi.” Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2005.
• Çakır, Mustafa Sefa. “Yahyâ Nazîm Divânı (İnceleme-Tenkitli Metin).” Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2018.
• Durmuş, Tuba. Şair ve Sultan. İstanbul: Muhit Kitap, 2021.
• Edis, Mustafa Salih. “Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa (ö.1087/1676)’nın Tasavvuf Ehline Yaklaşımı.” Külliyat Ağustos/11 (2020): 91-106.
• Erdemir, Avni. Anadolu Sahası Musikişinas Divan Şairleri, Ankara: Türk Sanatı ve Eğitimi Vakfı Yay., 1999.
• Esrâr Dede. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, haz. İlhan Genç, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57762,tezkire-i-suara-yi-mevleviyyepdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 22.03.2023).
• Faik Reşâd. Eslâf, haz. Emrah Aydemir-Fatih Özer, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64564,eslafpdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 21.03.2023).
• Genç, İlhan. “Mevlevî Edebiyatı Üzerine Bir Değerlendirme.” Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 7 (1993): 129-144.
• GENÇ, İlhan. “Mahlâsnâme ve Kaside İlişkisi Üzerine Bir İnceleme.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi VI/2 (2006): 317-331.
• Güftî. Teşrîfâtü’ş-Şu’arâ, haz. Kâşif Yılmaz, Ankara: AKM Yay., 2001.
• Gölpınarlı Abdûlbâki. Mevlevî Âdâb ve Erkânı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2006.
• Hüseyin b. İsmail Ayvansarâyî. Hadikatü’l-Cevâmi. 2.c, İstanbul: Y.E. Yok, 1238.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ, haz. Aysun Sungurhan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 21.03.2022).
• Kırıktaş, Yılmaz. “Nâcî Ahmed Dede Divanı.” Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2001.
• Küçük, Sezai. İstanbul Mevlevîhâneleri 1.c İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay., 2007.
• İlhan Toker, Bilge. “Edebî Bir Muhit Olarak Tekkeler: 15-19.Asır İstanbul Mevlevîhaneleri Örneği.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2022.
• Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmanî, haz. Nuri Akbayar, c.1-6, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1996.
• Mehmet Sirâceddin. Mecma’-i Şu’arâ ve Tezkire-i Üdebâ, haz. Mehmet Aslan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58597,mecma-i-suara-ve-tezkire-i-udeba-pdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 22.03.2023).
• Mete, Ayşegül. “XVIII. Asır İstanbul Mevlevîliği.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2019.
• Mustafa Safâyî Efendi. Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min Fevâ’idi’l-Eş’âr), Haz. Pervin Çapan, Ankara: AKM Yay., 2005.
• Nâil Tuman. Tuhfe-i Nâilî, haz. Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatçı, c.2, Ankara: Bizim Büro Yay., 2001.
• Odunkıran M. Fatih. Mevlevî Tezkiresi: “Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân (İnceleme-Metin).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2020.
• Mermer, Ahmet vd. Osmanlı Şiirinde Mevlana Övgüleri ve Mevlevilik Unsurları, Ankara: TDV Yay., 2009.
• Özgül, M. Kayahan. Dîvan Yolundan Pera’ya Selâmetle. İstanbul: YKY, 2018.
• Sahîh Ahmed Dede. Mecmûatü’t-Tevârih’l-Mevleviyye. haz. Cem Zorlu, İstanbul: İnsan Yay., 2017.
• Şeyhî. Vekâyiü’l-Fuzalâ, haz. Ramazan Ekinci, c.1-4, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yay., 2018.
• Tayyâr-Zâde Atâ. Osmanlı Saray Tarihi –Târîh-i Enderûn-, haz. Mehmet Arslan, c.4. İstanbul: Kitabevi, 2010.
• Ünver, İsmail. “Galata Mevlevî-hânesi Şeyhleri”, Osmanlı Araştırmaları XIV, İstanbul, (1994): 197-219.
• Yıldırım, Ali. Divan Edebiyatında Mahlas ve Mahlasnameler. Ankara: Akçağ Yay., 2006.
• Yilmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVII. Yüzyıl). İstanbul: OSAV, 2007.