Establishment of The British Consulate in Samsun and its Activities in The City [1830-1860]

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 1 - 20, 15.09.2023

Bilgehan Şahin

https://doi.org/10.21021/osmed.1295371

Öz

Samsun, which was a secondary-plan Black Sea city in the classical period, broke its shell to a great extent in the XIXth century and approached the level of Trabzon, the largest city of the Ottoman Empire in the Black Sea. In addition to the geographical location and hinterland of the city, political developments in the XVIII and XIX. centuries were also instrumental in this situation. In the first half of the XIX. century, the interest of the great states, especially England, France and Russia, in the city intensified and as a result, the British consulate was first established in Samsun in 1841. The British consulate was followed by the official representations of other states over time. The expansion of the consular network in the city is attributed to the rapprochement of European states with the Ottoman Empire and the resulting political and military activities. In addition, developments such as tobacco and leech trade in the city were also effective in the opening of foreign consulates. Among these consulates, France, Russia, Italy and Iran came first. The British consul was responsible for the commercial activities in the city and for protecting the rights of British subjects, and was accountable to the embassy, which was headquartered in Istanbul. This article consists of the activities of the British consulate operating in Samsun from its establishment until 1860, the correspondence with Ottoman statesmen and the British embassy, and the evaluation of these reports against the political and social events of the period.

Anahtar Kelimeler

Consulate, Samsun, British Consulate, Trade, Port.

Samsun’da İngiliz Konsolosluğunun Kurulması ve Şehirdeki Faaliyetleri [1830-1860]

Öz

Klasik dönemde ikinci planda kalan bir Karadeniz kenti niteliğini taşıyan Samsun, XIX. yüzyıla gelindiğinde büyük ölçüde kabuğunu kırmış ve Osmanlı Devleti’nin Karadeniz’de bulunan en büyük şehri konumundaki Trabzon’un seviyesine yaklaşmıştır. Bu durumun gerçekleşmesinde şehrin coğrafi konumu ve hinterlandının yanı sıra XVIII. ve XIX. yüzyıldaki siyasi gelişmeler de amil olmuştur. XIX. yüzyılın ilk yarısında başta İngiltere, Fransa ve Rusya olmak üzere büyük devletlerin kente ilgisi yoğunlaşmış ve bunun sonucunda Samsun’da ilk olarak 1841 yılında İngiliz konsolosluğu kurulmuştur. İngiliz konsolosluğunu zamanla diğer devletlerin resmi temsilcilikleri takip etmiştir. Şehirdeki konsolosluk ağının yaygınlaşmasında Avrupa devletlerinin Osmanlı ile olan yakınlaşmaları ve bunun sonucunda gerçekleşen siyasi ve askeri faaliyetler bulunmaktadır. Ayrıca kentte yapılan tütün ve sülük ticareti gibi gelişmeler de yabancı konsoloslukların açılmasında etkin olmuştur. Bu konsolosluklar arasında Fransa, Rusya, İtalya ve İran başta gelmektedir. İngiliz konsolosu şehirdeki ticari faaliyetler ve İngiliz tebaasının haklarını korumakla yükümlü olup, asıl merkezi İstanbul’da bulunan sefarethaneye karşı sorumludur. İngiltere konsolosunun zamanla Fransa, İsveç ve Norveç gibi devletlerin de temsilciliğini üstlendiği anlaşılmaktadır. Bu makale, kurulmasından 1860 yılına kadarki süreç içinde Samsun’da faaliyet gösteren İngiltere konsolosluğunun yapmış olduğu faaliyetler, Osmanlı devlet adamları ve İngiltere sefarethanesiyle olan yazışmalar ile devrin siyasi ve sosyal olayları karşısında söz konusu raporların değerlendirilmesine dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Konsolosluk, Samsun, İngiliz Konsolosluğu, Ticaret, Liman.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları/Vesikaları
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
• BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Kalemi (A.{DVN), 112/42.
• BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Düvel-i Ecnebiyye Kalemi (A.{DVN. DVE), 3/ 81; 4/29; 5/99; 25/91.
• BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Mühimme Kalemi (A.{DVN. MHM), 2/24; 2/74; 32/84.
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Umum Vilâyât (A.}MKT. UM), 310/71.
• BOA, Cevdet Hariciye (C.HR), 55/2711.
• BOA, Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT), 1894/45; 1463/114; 1459/13.
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 1178/46520.
• BOA, Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi (HR. MKT), 26/8; 51/80; 150/10; 170/63.
• BOA, Hariciye Nezâreti Siyasi Kalemi (HR. SYS), 2925/126; 1336, /52; 1355/11.
• BOA, Hariciye Nezâreti Hariciye Tercüme Odası (HR. TO), 219/66; 223/18; 223/25; 223/40; 224/8; 226/14; 226/43.
• BOA, İrâde Hariciye (İ.HR), 10/482; 39/1845; 40/1862; 41/1940; 163/8725; 149/7879.
• BOA, İrâde Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), 259/9722.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d. ), 23108/2311.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TSMA-E, ), 627/70.
• Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayıncılık, 2015.
• Aydoğdu, Buket. “I. Mahmud Döneminde Habsburg Elçilerine Verilen Ziyafetler (1730-1754)”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. 16 (2023):1-25.
• Bay, Abdullah. “Limanı Olan Bir Kasabadan Liman Kentine: Batum Şehri (1830-1905)”. Türkiyat Mecmuası, 26/1 (2016): 61-80.
• Bozkurt, Gülnihal. “Köle Ticaretinin Sona Erdirilmesi Konusunda Osmanlı Devleti’nin Taraf Olduğu İki Devletlerarası Anlaşma”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 1/I (1990):45-77.
• Çağlayan, K. Tuncer. “İngiliz Konsolosluk Belgelerinde Sinop (1841-1842)”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 18 (2015): 49-60.
• Deringil, Selim. 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad. Çev., Ayşen Anadol-Taciser Ulaş Belge. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Erdem, Y. Hakan. Osmanlıda Köleliğin Sonu 1800-1909. Çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Filiz, Dığıroğlu. “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İranlı Olmak: Samsun’daki Acem Topluluğu”, Osmanlı’da Şehir, Vakıf ve Sosyal Hayat. Ed. Kerim İlker Bulunur, Fatih Bozkurt, Mahmut Cihat İzgi. İstanbul: Mahya Yayınları, 2017.
• Gülsoy, Ufuk. Osmanlı Gayr-i Müslimlerinin Askerlik Serüveni. İstanbul: Simurg Yayınları, 2000.
• Halaçoğlu, Ahmet. “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”. Belleten 67/250, (2003): 881-910.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye. IV. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• İnalcık, Halil. “İmtiyazat”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), ss. 245-252.
• İpek, Nedim. İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2013.
• Karakoç, İrem. “Bir İslâm Hukuku Müessesesi Olan Hidâne Hakkının ve Osmanlı Aile Hukukunda Uygulanışının İzmir Şer’iyye Sicillerinde Yer Alan Bir Karar Örneği Üzerinden İncelenmesi”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 19/3, (2015): 151-206.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu 1830-1914. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Majestelerinin Konsolosları. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Kodaman, Bayram. “XVIII. Yüzyıl Sonunda Samsun Gümrüğü”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (1990): 92-98.
• Köse, Osman. “19. Yüzyılda Samsun’da İran Misyonu: Tüccarlar, Konsolosluk ve Hüseyniyye (Acem) Tekkesi”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik I. Ed. Osman Köse. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2013.
• Kuş, Ayşegül. “Kinneir’in Samsun-Tirebolu Yol Güzergahındaki İzlenimleri”. Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye. Ed. M. Çağatay Özdemir-Yunus Emre Tekinsoy. Ankara: Türk Yurdu Yayınları 2016.
• Kuş, Ayşegül. “Lennep ve Lerchenfeld-Schweiger’in Gözünden 1864 Göçünün Samsun ve Trabzon Liman Kentleri Üzerindeki Etkisi”. Karadeniz Araştırmaları 15/57 (2018): 65-78.
• Kuş, Ayşegül. “Yabancıların Gözüyle 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Konsolosluklar”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 26 (2014): 163-184.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Ahidnâmeler ve Ticaret Muâhedeleri”. Osmanlı, III, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 329-341.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti”. Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (1986): 97-131.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Rado, Şevket. Paris’te Bir Osmanlı Sefiri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2021.
• Savaş, Ali İbrahim. “Konsolos”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI (Ankara 2002), ss. 178-179.
• Şahin, Bilgehan. Samsun Şer’iyye Sicilleri. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017.
• Şahin, Bilgehan. “Osmanlı’da İhtida Hareketleri 1900-1922”. Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2022.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Haz., Nihal Metin. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2015.
• Tan, Hakan. “Trabzon Vilayetinde Ecnebiler (1853-1908)”. Doktora tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, 2019.
• Tan Hakan-Çakır Ali. “Amerikalı Bir misyonerin XIX. Yüzyıl Ortalarında Batı ve Orta Karadeniz İzlenimleri”. Studies of the Ottoman Domain, 5/8 (2015): 80-108.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869. (Salname-i Vilayeti Trabzon 1286).
• Turan, Şerafeddin. “1829 Edirne Antlaşması”. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi. 9/1-2 (1951):111-151.
• Yılmaz, Özgür. “Samsun’da Fransız Konsolosluğunun Kurulması ve Fransız Arşiv Belgelerine Göre Şehrin Durumu 1840-1870”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi. 8/XVI (2014): 57-86.
• Öz, Mehmet. “Samsun”. TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVI (İstanbul 2009), ss. 83-88.
• Özgür, Yılmaz. “Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878)”. Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2006.
• Yolalıcı, M. Emin. XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağının Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çev. Yasemin Saner Gönen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.