Mevleviyet Kadılıklarında Yeni Düzen Arayışları [1839-1861]

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 81 - 101, 15.09.2023

Zeynep Altuntaş

https://doi.org/10.21021/osmed.1297090

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren devlet nizamının taşıyıcıları olan müesseseler/kurumlar zamanın ihtiyaçlarıyla bağlantılı olarak bazı değişikliklere maruz kalmıştır. Kurumlarda yapılan düzenlemeler değişimin ve dönüşümün her alanda yaşandığı 19. yüzyılda artarak devam etmiştir. Modernleşme dönemi olarak tanımlanan bu devirde kazaî, idarî görevlerle birlikte tedris hizmetini de bünyesinde barındıran ilmiye teşkilatında önemli düzenlemeler yapılmıştır. Bu çerçevede ilmiye teşkilatı içinde yer alan büyük kadılıklarda yani mevleviyet kadılıklarında da zaman zaman idarî ve yetki bağlamında yeni uygulamalara gidilmiştir. Bazı mahallerin statüleri siyasî karışıklıklar nedeniyle değiştirilmiş, kimi yerler stratejik ve coğrafi konumlarından dolayı bir üst dereceye çıkartılırken kimi yerler alt derecedeki mevleviyet kadılıklarına indirilmiştir.

Bu makalede ilmiye teşkilatının hiyerarşik yapısında kazaî ve idarî alanı oluşturan mevleviyetlerdeki ve bu mevleviyetlere dahil olan kadılıklardaki düzenlemeler ele alınmıştır. Bu yapılırken idarî, hukukî, tedris gibi birçok sahada değişimin ve dönüşümün had safhada yaşandığı Sultan Abdülmecid dönemi (1839-1861) tercih edilmiştir. Dereceleri, görev alanları ve sınırları her devir için aynı olmayan Osmanlı mevleviyet kadılıklarının genel durumları ortaya konulmuş, yirmi iki yıllık bir süreyi içeren Sultan Abdülmecid döneminin yedi kadılığında farklı sosyal ve siyasi sebeplerle meydana gelen düzenlemeler gün yüzüne çıkartılmıştır. Böylece kadılıkların ne zaman mevleviyete yükseltildiğine veya mevleviyetten çıkartıldığına dair literatürdeki bazı belirsizlik ve eksiklikler ortadan kaldırılmıştır. Tüm bunlar Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi ve Tarik Defterleri’ndeki belge ve bilgiler esas alınarak yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İlmiye Teşkilatı, Mevleviyet, Kadı, Sultan Abdülmecid, Düzenleme

The Search For New Order In The Mevleviyet Kadiships [1839-1861]

Öz

Since the establishment of the Ottoman Empire, the institutions that are the carriers of the state order have been subjected to some changes in connection with the needs of the time. The regulations made in institutions continued increasingly in the 19th century, when change and transformation were experienced in all areas. In this period, which is defined as the modernization period, important arrangements were made in the ilmiye organization, which included the judicial and administrative duties as well as the educational service. In this context, new applications were made in terms of administrative and authority from time to time in the great judgeships, that is, the mevleviyet judgeships within the ilmiye organization. The status of some places has been changed due to political turmoil, some places have been promoted to a higher level due to their strategic and geographical location, while some places have been demoted to lower rank of mevleviyet judgeships.

In this article, the arrangements in the mevleviyets that constitute the judiciary and administrative area in the hierarchical structure of the ilmiye organization and in the judgeships that are included in these mevleviyets were discussed. While doing this, the period of Sultan Abdülmecid (1839-1861), in which changes and transformations were experienced in many fields such as administrative, legal and educational, was preferred. The general situation of the Ottoman mevleviyet judgeships whose ranks, fields of duty and boundaries were not the same for every period were revealed, and the arrangements that occurred for different social and political reasons in the seven judgeships of the Sultan Abdulmecid period, which included a period of twenty-two years, were brought to light. Thus, some ambiguities and deficiencies in the literature about when the judgeships were promoted to or removed from the mevleviyet were eliminated. All these were made on the basis of documents and information in the Presidency Ottoman Archives and Tarik Defters.

Anahtar Kelimeler

Ilmiye Organization, Mevleviyet, Kadi, Sultan Abdülmecid, Regulation

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Sadaret Amedi Kalemi (A. AMD), 64/7.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi (A. MKT), 101/100; 209/17.
• BOA, Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM), 64/97.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (A. MKT, NZD), 125/6; 195/62.
• BOA, Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A. MKT, UM), 355/95.
• BOA, Cevdet Adliye (C. ADL), 53/3202; 65/3882.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR. MKT). 83/61.
• BOA, İrade Dahiliye (İ. DH), 176/9538; 222/13176; 354/23369.
• BOA, İrade Mesail-i Mühimme (İ. MSM), 51/1316.
• BOA, İrade Meclis-i Vala (İ. MVL), 125/3240; 182/5463.
• Bab-ı Meşihat Arşivi[Şeyhülislamlık] (MA)
• Meşihat Arzları, nr. 1, s. 19, 49.
• Tarik Defterleri / Tarik Defterleri
• Ali Emiri, nr. 57, v. 9a, v. 72b-73a, v. 74b-75a, v. 76b, 77b, 78b, 79b-80a. Ali Emiri, nr. 67, v. 13a.
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İÜ. NEK), nr. 855, v. 55b, v. 62b.
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, (İÜ. NEK), nr. 2560.
• Şeriyye Sicilleri, (ŞS), nr. 15 (3).
• Şeriyye Sicilleri, (ŞS), nr. 16 (4), v. 24b, 25b.
• Taksim Atatürk Kitaplığı, (TAK), Muallim Cevdet, nr. 080, v. 11b-12a.
• Süreli Yayınlar / Süreli Yayınlar
• Takvim-i Vekâyi, 19 Şaban 1255, sy. 186, s. 3.
• Takvim-i Vekâyi, 5 Muharrem 1264, sy. 360, s. 2
• Kitap ve Makaleler / Telif Eserler
• Ahmed Cevdet. Tarih-i Cevdet, I, Dersaaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1309.
• Akbayar, Nuri. Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Akiba, Jun. “Kadılık Teşkilâtında Tanzimat’ın Uygulanması: 1840 Tarihli Talîmnâme-i Hükkâm.” Osmanlı Araştırmaları XXIX, (İstanbul 2007): 9-40.
• Akiba, Jun. “Son Dönem Osmanlısında Kadılık Kurumu.” Notlar 13 Osmanlı İlmiyesi, İstanbul: Bilim ve Sanat Vakfı, 2008.
• Aksan, Virginia H. Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Akyıldız, Ali. “Tanzimat”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL, (İstanbul 2011), ss. 1-10.
• Alan, Ercan. “Kadıasker Ruznamçe Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kaza Teşkilatı ve Kadılar.” Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 23 (2013): 53-97.
• Altundağ, Şinasi. “Osmanlılarda Kadıların Salâhiyet ve Vazifeleri Hakkında.” VI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (Ankara 20-26 Ekim 1961), Ankara: TTK Basımevi, 1967.
• Aydın, Bilgin. “İstanbul Kadılığı Tarihçesi ve İstanbul Kadı Sicillerine Dair Tetkikler.” İstanbul Araştırmaları, 6 (Yaz 1998): 71-87.
• Aydın, Bilgin – Rıfat Günalan. “16. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Mevleviyet Kadıları.” Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı, haz., Gülden Sarıyıldız Niyazi Çiçek İshak Keskin Sevil Pamuk, İstanbul: Etkin Kitaplar, 2011.
• Beyazıt, Yasemin. “Rumeli Kadılıkları ve Rütbelerine Dair 1253/1837 Tarihli Bir Yazma.” Belgeler XXVIII/32, 2007, (Ankara 2008): 11-56.
• Beyazıt, Yasemin. “XVI. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı’da Kaza Sınırlarını Belirleyen Temel Etkenler.” Doğu Batı Düşünce Dergisi 53 (Mayıs Haziran Temmuz 2010): 75-98.
• Beyazıt, Yasemin. “Kadıasker Ruznâmçelerinde Tipoloji ve Yeterlilik.” Prof. Dr. Özer Ergenç’e Armağan, ed. Ümit Ekin, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Bostan, Hanefi. “Üsküdar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLII, (İstanbul 2012), ss. 364-368.
• Dinç, Emine Nurefşan. “Osmanlı’da Kadılar İçin Yapılan İmtihanlar ve 19. Yüzyıldan Bir İmtihan Örneği: Filibeli Halil Fevzi Efendi’nin Risale-i İmtihâniye fî Bâb-i Beyʻi'l-fâsid mine'd-Dürer’i.”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2, (Aralık 2022): 339-388.
• Dursun, Davut. “Beyrut”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VI, (İstanbul 1992), ss. 81-84.
• Halaçoğlu, Ahmet. “1740-1741 Tarihli Yazma Esere Göre Rumeli Kazalarının Rütbeleri.” XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994) Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri.” Belleten, XXVIII/112, (1964): 623-690.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. yüzyıla kadar).” Belleten, LXI/232, (1997): 597-699.
• İpşirli, Mehmet. “İstanbul Kadılığı”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXIII (İstanbul 2001), ss. 305-307.
• Kılıç, Cihan. “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kariyer Sistemi.” Turkish Academic Research Review 3/1, (Haziran 2018): 153-170.
• Kılıç, Cihan. “Osmanlı Devleti’nde Üst Düzey Kadı Atamaları (19. Yüzyılın İlk Yarısı).” İslami İlimler Dergisi 18/1, (Bahar 2023): 78-104.
• Kiel, Machiel. “Filibe”, TDV İslâm Andiklopedisi, XIII, (İstanbul 1996), ss. 79-82.
• Kuru, Levent. “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Rumeli Kadılıkları.” Balkan Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 8/2, (Aralık 2019): 261-294.
• Kuru, Levent. “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Kazaları ve Statüleri (Kazasker Ruznamçelerine Göre).” Turkish Studies – History 15/1 (2020): 161-191.
• Kuru, Levent. Osmanlı İlmiye Tevcihâtı (1693-1725). Çanakkale: Paradigma Akademi, 2020.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kadısı Tarihi Temeli ve Yargı Görevi.” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi XXX/1-4, (Mart-Aralık 1975): 117-128.
• Özcoşar, İbrahim. “Kürtler Osmanlı Dönemi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, (Ankara 2019), ss. 118-121. Son güncelleme 21.09.2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kurtler#2-osmanli-donemi.
• Özergin, M. Kemal. “Rumeli Kadılıkları’nda 1078 Düzenlemesi.” İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.
• Şahin, İlhan. “Sofya”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVII (İstanbul 2009), ss. 344-348.
• Tukin, Cemal. “Girit”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XIV (İstanbul 1996) ss. 85-93.
• Unan, Fahri. “Mevleviyet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIX (Ankara 2004), ss. 467-468.” Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. 3. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yurdakul, İlhami. “Eyüp Kadılığı.” Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu, IX Tebliğler, İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, Aralık 2005.
• Yurdakul, İlhami. Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilâtı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Yurdakul, İlhami. “Kıbrıs (Lefkoşa) Kadılığı ve Kadıları (1571-1878).” Osmanlı Döneminde Kıbrıs, ed. Mehmet Mahfuz Söylemez İbrahim Çapak Halil Ortakçı, İstanbul: Bağcılar Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Yurdakul, İlhami. “Kudüs Mezhep Müftüleri, Naibleri ve Kadıları.” Osmanlı Döneminde Kudüs’te İlmi Hayat ve Eğitim Uluslararası Sempozyum Bildirileri, ed. Zekeriya Kurşun Ahmet Usta, İstanbul: Bağcılar Belediyesi Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi, 2019.