Vali Esad Paşa’nın Tecrübeleri Işığında Kadim Düzenden Tanzimat-ı Hayriyeye Geçişin Zorlukları

Yıl 2023, Sayı: 18 - Eylül, 2023, 38 - 62, 15.09.2023

Abdullah Saydam

https://doi.org/10.21021/osmed.1302454

Öz

Osmanlı Devleti’nin yeniden yapılanmasını amaçlayan Tanzimat Fermanı’nın ilanını takip eden on iki yıllık dönem hiç de kolay geçmedi. Merkezde planlanan reformlardan taşradaki yöneticiler çok sonra haberdar olmakta, halk ise ancak askerlik ve vergi gibi doğrudan kendisini ilgilendirdiği ölçüde bilgi sahibi olabilmekteydi. Dönemin ilk on yılında Sivas, Halep, Sayda, Erzurum, Musul ve Kürdistan eyaletlerinde vali olarak görev yapan Esad Paşa’nın şahit oldukları, Osmanlı Devleti’ndeki kurulu düzeni değiştirmenin bütün zorluklarını ortaya koymaktadır. Esad Paşa, devrin idarecileri arasında dürüstlük, sadakat, dirayet bakımlarından saygın bir yere sahipti. Şair ve hattat idi. Problemli bir yere vali arandığında ismi akla gelen ilk şahsiyetlerdendi. Bu yüzden Tanzimat’ın uygulanması ile ilgili bütün zorlukları yaşadığı söylenebilir. Özellikle askerlik ve malî işlerle ilgili düzenlemelerden çoğu zaman memnun kalmadı. Mutedil ve sanatkâr kişiliğini de kullanarak itirazlarını olabildiğince merkeze yansıttı. Aile bireylerinden yıllarca uzak kalma pahasına hiçbir görevden kaçınmadı, işlerin daha hızlı ve doğru şekilde yapılmasına katkıda bulunmaya çalıştı. Bu araştırmada kendisinin tecrübeleri ışığında Tanzimat’ın taşra eyaletlerindeki uygulama safhaları ve zorlukları ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Esad Paşa, Tanzimat, Osmanlı Devleti, Anadolu

In the Light of the Experiences of Governor Esad Pasha Difficulties of Transition from Ancient Order to Tanzimat-i Hayriye

Öz

The twelve-year period following the promulgation of the Tanzimat Edict, which aimed restructure the Ottoman Empire, was not easy. Provincial administrators were informed about the reforms planned at the centre much later, and the public was informed only to the extent that they were directly concerned with issues, such as military service and taxation. What Asad Pasha, who served as governor in the provinces of Sivas, Aleppo, Sidon, Erzurum, Mosul, and Kurdistan in the first decade of the period, witnessed reveals all the difficulties of changing the established order in the Ottoman Empire. Asad Pasha had a respectable place among the administrators of the period in terms of honesty, loyalty, and resilience. He was a poet and calligrapher. His name was one of the first names that came to mind when a governor was sought for a troubled province. Therefore, it can be said that he experienced all the difficulties related to the implementation of Tanzimat. He was often dissatisfied with the regulations, especially on military and financial affairs. Using his moderate and artistic personality, he reflected his objections to the centre as much as possible. At the cost of being away from his family for years, he did not shirk from any duty and tried to contribute to the faster and more accurate way of doing things. This study examines, the implementation phases and difficulties of the Tanzimat in the provincial states in lig33ht of his experiences.

Anahtar Kelimeler

Esad Pasha, Tanzimat, Ottoman Empire, Anatolia

Kaynakça

• Arşiv belgeleri / Vesikaları
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet-Askerî (C.AS): 71/3343.
• Cevdet-Dâhiliye (C.DH): 110/5494, 111/5531, 169/8436, 182/9071, 220/10961, 266/13253.
• Cevdet-Nafia (C.NF): 16/770, 44/2188.
• Cevdet-Sıhhiye (C.SH): 2/88, 28/1379.
• Cevdet-Tımar Zeamet (C.TZ): 152/7557.
• Hariciye Nezâreti İrade Belgeleri (HR.İD): 3/121, 7/335, 16/747, 21/1009, 22/1065, 25/1218, 35/1638, 51/1519, 51/2517, 57/2837, 66/3251, 68/3362, 69/3403, 78/3894, 93/4650, 97/4884, 105/5312, 109/5526, 117/5922, 127/6493, 131/6733, 133/6847, 165/8626, 179/9759, 180/9850, 200/11402, 228/13683.
• Hariciye Nezâreti Sefâret Belgeleri – Londra (HR.SFR.): 3.4/34, 3.10/18, 3.10/19, 3.10/42.
• Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS): 2920/56.
• Hariciye Nezâreti Tercüme Odası (HR.TO): 283/67, 283/65, 283/69, 283/70, 284/4.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT): 1353/52880-B, Ç.
• İrade-Dâhiliye (İ.DH): 3/121, 7/335, 16/747, 21/1009, 22/1065, 24/1144, 25/1218, 35/1638, 51/1519, 51/2517, 57/2837, 66/3251, 68/3362, 69/3403, 78/3894, 93/4650, 97/4884, 105/5312, 109/5526, 117/5922, 117/5922, 127/6493, 131/6733, 133/6847, 165/8626, 179/9759, 180/9850, 200/11402, 228/13683.
• İrade-Eyalet-i Mümtaze (İ.MTZ): (05) 8/201.
• İrade-Meclis-i Vâlâ (İ.MVL): 5/76, 12/188, 15/230, 22/343, 35/625, 45/847, 54/1026, 136/3730, 141/3911, 188/5680, 197/6119, 305/12576, 334/14347, 361/15801.
• İrade-Mesâil-i Mühimme (İ.MSM): 23/576, 23/577, 27/758, 27/763, 42/1129, 43/1132, 43/1133, 43/1134, 43/1135, 43/1136, 43/1139, 44/1144, 44/1145, 44/1149, 45/1151, 49/1247, 51/1310, 51/1326, 51/1328, 82/2337.
• Maliye Masârif Defterleri (ML.MSF.d): 1315.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL): 3/59, 15/23, 21/71, 99/32, 344/145.
• Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DVNSNMH.d): 11/95, 11/96.
• Sadâret Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri (A. DVN): 18/13, 25/56.
• Sadâret Divân (Beylikçi) Kalemi Mühimme Belgeleri (A.DVN.MHM): 2/38, 3/46, 7/16.
• Sadâret Mektubî Kalemi Belgeleri (A.MKT): 11/44, 51/91, 123/69, 166/10, 214/65, 217/89, 222/87, 229/26, 232/17, 232/66.
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Belgeleri (A.MKT.MHM): 1/67, 1/86.
• Sadâret Mektubî Kalemi-Deavî (A.MKT.DV): 71/10.
• Sadâret Mektubî Kalemi-Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL): 82/95.
• Sadâret Mektubî Kalemi-Nezâretler (A.MKT.NZD): 26/97, 29/56, 34/70, 40/5, 206/51.
• Sadâret Mektubî Kalemi-Umum Vilayât (A.MKT.UM): 1/86; 6/36; 38/82, 12/27, 13/92, 28/81, 10/91; 14/86, 8/17, 3/50.
• Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Abdurrahman Şeref. Tarih Musahabeleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1339.
• Abu-Mannah, B. “Jerusalem in the Tanzimat Period.” Die Welt des Islams, XXX/1-4 (1990): 19-21.
• Ahmed Lütfî. Tarih-i Lütfî. VIII, İstanbul: Sabah Matbaası, 1328.
• Arkun, İbrahim. “Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı – İran Hudut Antlaşması.” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 1995.
• Arkun, İbrahim. “Tanzimat Fermanı’na Bir Tepki; 1840 Tokat Olayı ve Muhassıl Mehmet Hilmi Efendi’nin Öldürülmesi.” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/41 (2008): 113-135.
• Ateş, Sabri. Osmanlı-İran Sınır Bölgeleri, Bir Sınır Yapmak 1843-1914. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Doğu-Batı Yayınları, 1978.
• Çabuk, Fehminaz. “Osmanlı-Rus-İran Hudut Boylarında Yaşayan Kürt Aşiretlerinin Bölgesel İlişkilere Etkisi (1850-1900).” Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, 2017.
• Çetin, Mehmet. “Tabiiyetten Vatandaşlığa: Yunan Tebaası Örneğinde Osmanlı Devleti’nde Tefrik-i Tebaa Uygulaması.” History Studies, XII/5 (2020): 2599-2620.
• Dinç, Fasih. “Osmanlı-İran Sınırında Toplum ve Siyaset: Caf Aşireti ve Nasturî Cemaati (1839-1914).” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2020.
• Doğan, Cabir. “Tanzimat’ın Van’da Uygulanması ve Han Mahmud İsyanı.” History Studies, III/2 (2011): 147-162. Doğan, Cabir. “Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey (1802–1869).” Doktora tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2010.
• Efe, Ayla. “Muhassıllık Teşkilâtı.” Doktora tezi, Anadolu Üniversitesi, 2002.
• Gencer, Fatih. “Merkezîyetçi İdari Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2010.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler.” Belleten, X/40 (1946): 641-703.
• Gülenç, Ahmet. “Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Diyarbekir 1839-1876.” Doktora tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2020.
• Hazran, Yusri, “How Elites Can Maintain their Power in the Middle East: The Junblat Familyas a Case Study”, Middle Eastern Studies, LI/3 (2015), s.343-369.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri.” Belleten, XXVIII/112 (1964), 623-690.
• Kaynar, Reşat. Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1985.
• Keleş, Erdoğan. “Cebel-i Lübnan’da İki Kaymakamlı İdari Düzenin Uygulanması ve 1850 Tarihli Nizamnâme.” Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVII/43 (2008): 131-158.
• Kırlı, Cengiz. Yolsuzluğun İcadı, 1840 Ceza Kanunu, İktidar ve Bürokrasi. İstanbul: Verita Yayınları, 2015.
• Koç, Yener. “Nomadic Pastoral Tribes at the Intersection of the Ottoman, Persian and Russian Empires (1820s–1890s).” Doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2020.
• Kumbar, Timur. “Osmanlı Ordusunda Zorunlu Askerlik ve Aşiretler: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Örneği (1843-1880).” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Sarıalioğlu, İrşat. “Doğu Akdeniz’de Tanzimat: Lübnan’da Çift Kaymakamlık Sisteminin Tesis Edilmesi ve 19. Yüzyıl Güç Dengesi.” Amme İdaresi Dergisi, LII/2 (2019): 25-48.
• Saydam, Abdullah, “Savaş ve İsyan Hengâmesinde Yenilik Yapmak: II. Mahmud’un Valisi Esad Paşa’nın Deneyimleri”, History Studies, XIII/4 (2021): 1321-1344.
• Saydam, Abdullah, “Edirne’de Tanzimat’ın İlk Ayları ve Vali Nâfiz Paşa’nın Muhâkemesi”, History Studies, XII/5 (2020), 2557-2576.
• Sarıalioğlu, İrşat. “Stratford Canning’in İstanbul Büyükelçiliği (1841-1847).” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2017.
• Traboulsi, Fawwaz, A History of Modern Lebanon, Pluto Press, London 2012.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Uluerler, Sıtkı. “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı -İran Siyasî İlişkileri (1774-1848).” Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2009.
• Uzun, Ahmet. Tanzimat ve Sosyal Direnişler, Niş İsyanı Üzerine Ayrıntılı Bir İnceleme. İstanbul: Eren Yayınevi, 2002.
• Ülman, A. Haluk, “1840-1845 Arasında Suriye ve Lübnan’ın Durumu ve Milletlerarası Politika”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XVIII/3 (1963), s.243-268.
• Yıldız, İrfan. “Diyarbakır Türbeleri.”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, İrfan Yıldız. Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları, 2011, 319-369.
• Yıldız, Kenan. “Sanatkâr Bir Devlet Adamından Geriye Kalanlar: Esad Muhlis Paşa’nın Terekesi.” Yavuz Argıt Armağanı, Mustafa Birol Ülker. İstanbul: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2010, 209-264.
• Yılmaz, Özgür. “Tanzimat Döneminde İsyancı Bir Ayan Profili: Acaralı Kör Hüseyin Bey Hadisesi.” Belleten, LXXVIII/282 (2014): 611-658.
• Yılmazçelik, İbrahim. “Diyarbekir Eyaletinin İdarî Taksimatı ve 1848-1842/1867 Tarihleri Arasında Kürdistan Eyaleti Adıyla Yeniden Teşkilatlandırılması.” Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu. I, Orhan Kılıç. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014, 213-310.