Gerây Hânedanına Mensup Bir Kadın Sultan: Kaya Sultân ve Muhallefâtı

Yıl 2023, Sayı: 19 - Aralık, 2023, 128 - 158, 15.12.2023

Ahmet Doğan

https://doi.org/10.21021/osmed.1343265

Öz

Kırım Yarımadası İlk Çağlardan itibaren Türk topluluklara ev sahipliği yapmış olan bir coğrafyadır. Bu coğrafyada kurulmuş en önemli devletlerden biri Kırım Hanlığıdır. Hacı Gerây tarafından kurulan hanlık, 1475 yılında Osmanlı Devleti egemenliğine girmiş ve bu tarihten 1774 yılına kadarda Osmanlı tarafından nasb olunan hanlar tarafından yönetilmiştir. Bu süre zarfı içerisindeki en önemli hanlardan biri de I. Selim Gerây Han’dır. Selim Gerây gibi evlatları da Kırımlılar tarafından çok sevilmişlerdir. Oğulları, hanlık ve Kalgay sultânlık makamlarına getirilmiştir. Kızlarından biri olan Kaya Sultân da Kırımlılar tarafından sevilen ve itibar edilen biri olmuştur. Kaya Sultan, I. Selim Geray Han’ın kızı olması hasebiyle sultan olarak anılmış olmakla birlikte aynı zamanda hanın kız kardeşi olması nedeniyle de hanikedir. Kaya Sultan da birçok han kızı gibi Karaçi beyleriyle evlendirilmiştir. Kocası, Karaçi beylerinin en güçlüsü ve zenginlerinden biri olan Şirin sülalesine mensup Seferşah Mirza’dır. Annesi ise Gülendam Bikeç’tir. Kaya Sultan vefat ettiğinde sadece Bahadırşah Mirza adında bir oğlu vardı. Kaya Sultan, döneminin en güçlü kadınlarından biridir. Bu çalışmada, onun vefâtından sonra geride bıraktığı muhallefâtı incelenerek 18. yüzyılda bölgede yaşayan kadınların mal varlıkları ve sahip oldukları haklar değerlendirilecektir. Bu çalışmayla birlikte; Kırım tarihi, Kırım’da kadınların yönetimdeki etkisi ve sahip oldukları ekonomik ve yönetsel haklar irdelenerek tarih çalışmalarına katkı sağlanmış olunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırım Hanlığı, Kadın, Kaya Sultan, Muhallefât, Yönetim.

Teşekkür

Dergi ekibine teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

A Woman Sultan Belonging to the Gerây Dynasty: Kaya Sultan and his Inheritance

Öz

The Crimean Peninsula is a geography that has hosted Turkish communities since the early ages. One of the most important states established in this geography is the Crimean Khanate. The Khanate, which was founded by Hacı Gerây, came under the rule of the Ottoman Empire in 1475 and was ruled by Khans appointed by the Ottoman Empire from this date until 1774. One of the most important Crimean Khans during this period is Selim I Gerây Khan. Like Selim Gerây Han, his sons were loved by the Crimean people. His sons were brought to the khanate and Kalgay Sultanate degree. One of her daughter, Kaya Sultan, became a loved and respected person by the Crimeans. Although Kaya Sultan was called Sultan because she was the daughter of Selim Geray I, she was also a hanike because she was the sister of the khan. Like many khanate girls, Kaya Sultan was married to Karachi lords. Her husband is Sefershah Mirza, a member of the Shirin dynasty, one of the most powerful and wealthy person of the Karachi lords. His mother is Gülendam Bikeç. When Kaya Sultan died, he only had a son named Bahadır Shah Mirza. Kaya Sultan is one of the most powerful women of her era. In this study, the property and rights of women living in the region in the 18th century will be evaluated by examining the opposition she left behind after her death. With this study; By examining the history of Crimea, the influence of women in the administration in Crimea and their economic and administrative rights, it will contribute to the history studies.

Anahtar Kelimeler

Crimea Khanate, Woman, Kaya Sultan, Inheritance, Administration

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları / Archive Resources
• Rusya Federasyonu St. Petersburg Milli Kütüphanesi’nde Otdel Rukopisey Rossiyskoy Natsionalnoy Biblioteki (ORRNB) Fond 917’de Kırım Hanlığı Kadıasker Defterleri:
• ORRNB, FOND 917, 35 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 36 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 37 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 44 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 45 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 46 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 48 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 49 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 51 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• ORRNB, FOND 917, 52 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
• B. Araştırma ve İnceleme Eserler
• [Ahmet] Cevdet Paşa. Kırım ve Kafkasya Tarihçesi. Kostantiniye: Matbaa-i Ebüzziya, 1307.
• Ağat, Nurettin. Altınordu (Cuçi oğulları) Paraları Kataloğu. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1976.
• Novoselyskiy, A.A. XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devleti’nin Tatarlarla Mücadelesi, Çev., Kemal Ortaylı, Haz., Erhan Afyoncu-İlyas Kamalov, Ankara: TTK Yayınları, 2011.
• Kırımî, Abdülgaffar. Umdetü’l Ahbâr. Haz., Derya Derin Paşaoğlu. Kazan: Sh. Marjani Institute Of History Of The Academy Of The Republic Of Tataristan, 2014.
• Kırımî, Abdülgaffar. Umdetü’l Ahbâr (Umdetü’t-Tevârîh), Neş: Necip Asım, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Encümeni İlavesi, 1343.
• Alan, Hayrunnisa. “Mangıtlar”. TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVII, (Ankara 2003), ss.570-571.
• Alpargu, Mehmet. Nogaylar. İstanbul: Değişim Yayınları, 2007.
• Ayan, Ergin. “Altın Orda ve Ardılı Devletlerde Hatunlar”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 7(2) S.9 (Aralık 2022):1-11.
• Aygün, Banu. “Türk Süsleme Sanatında Hatailer”, 38.Icanas (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiriler C.I Maddi Kültür (Ankara 2008):45-60.
• Bahtin, Aleksandr Gennadyeviç. “Jizn i smert mangıtskogo Karaçi-beka Diveya”, Zolotoordınskoe obozrenie 9(2) (Kazan 2021):395-422.
• Bazarova, T. A. “XVIII.yy’ın Birinci Çeyreğinde Rus-Türk Müzakerelerinde Kırım Hanlığına Yıllık Ödeme Sorunu”,V.URAL TARİH BÜLTENİ, 4(73) St.Petersburg: St.Petersburg Tarih Enstitüsü RAS,(2021):183-191. doi: 10.30759/1728-9718.
• Broniowski, Martin. Kırım, Çev., Kemal Ortaylı, Ankara: Ege Matbaası,1970.
• Kur’ân Yolu Meali. Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.,4. Baskı, Ankara,2015.
• Demirci, Kürşat, Mehmet Şener ve Süleyman Toprak. “Kabir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXIV, (İstanbul 2001), ss. 33-38.
• Doğan, Ahmet. “Kırım Bahçesaray’da Sosyo-Ekonomik Hayat (1700-1725)”, Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2022.
• Donuk, Abdülkadir. “Çeşitli Topluluklarda ve Eski Türkler'de Âile”. Tarih Dergisi 0 (1982):147-168.
• Döndüren, Hamdi. “Ashâbü’l-ferâiz”. TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), ss. 467-468.
• Er, Elvina. “Kırım Hanlığı’nın Rus ve Lehistan-Litvanya Devletlerinden Yıllık Tahsil Ettiği Vergi: Hazine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 18(3) Ankara (Eylül 2021): 325-357. DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.3.19.
• Ergin, Muharrem. Orhun Âbideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2011.
• Ertuğ, Zeynep Tarım. “Sorguç” TDV İslâm Ansiklopedisi,XXXVII (İstanbul 2009), ss.378-380.
• Çelebi, Evliya. Seyahatnâme. C:VII, Haz., Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2011.
• Fisher, Alan. Kırım Tatarları. Çev., Eşref B. Özbilen, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Geray, Halîm. Gülbün-i Hanan. O.Cudi tabı, İstanbul: Necm-i İstikbâl Matba`ası,1327.
• Gökçe, Mustafa. “Seyyahlara Göre 19.Yüzyıl Türkmenistan’ında Kadın”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1(4) (2008):230-241.
• Gömeç, Sadettin. “Kağan ve Katun”.Tarih Aratırmaları Dergisi, 18(29) (Ankara 1997):81-90.
• Gömeç, Sadettin. “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Faaliyetleri”. Turkish Studies-İnternational Priodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4(2009),1013-1023.
• Gündoğdu, Abdullah. “Türkiye ve Türk Dünyası Bilincinde Cengiz ve Halefleri Algısı”, Cengiz Han ve Mirası Ed., Cem Korkut, Mürsel Doğrul, Ankara: TÜBA Yayınları, (2021):78-110.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, Haz., Sevim İlgürel, Ankara: TTK Yayınları,1998 Işık, Hasan. “İlk Türk Devletlerinde Yönetimde Kadının Konumu Üzerine”. Araştirma Ve Deneyim Dergisi (Adeder) Research and Experience Journal (Rej) 2 (2), (Aralık 2017): 125-134.
• Işık, Hasan ve Ahmet Doğan. “Türkiye Kırım İlişkileri”. 20. Yüzyılda Türkiye- Türk Dünyası İlişkileri Ed.Cihat Yıldırım, Fatih Tuğluoğlu, Mustafa Gökçe, Osman Okumuş, Ankara: Pegem Akademi, (2021): 641-656.
• İvanics, Maria. “Entstehung und Quellenwert der Krimtatarischen Tiyiş Defters”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 47(1-2) (Hungaricae 1994):105–112.
• İnalcık, Halil. “Kırım”. İA, VI (Eskişehir 1997), ss. 746-756.
• İnalcık, Halil. Kırım Hanlığı Tarihi üzerine Araştırmalar 1441-1700, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeği”, Doğu-Batı, Makaleler II, Ankara 2018.
• Kafalı, Mustafa. Altın Orda Hanlığı’nın Kuruluşu ve Yükselişi Devreleri, İstanbul 1976.
• Kafalı, Mustafa. Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2009.
• Kançal [Ferrari], Nicole. “Kırım Hanlarının İmar Faaliyetleri ve Mezar Taşları”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1997.
• Kançal-Ferrari, Nicole. “Saray’a Bağlı Bir Cami ve Haziresi: Kırım Hanlığı’nın Payitahtı Bahçesaray’daki Hansaray’ın Haziresi”. Belleten, C.66, S.246,(2002): 371-420.
• Kavak, Nuri. “Kırım’ın Karasu Kazası 1683-1744 (Şeriyye Sicillerine göre)”, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2008.
• Kırımlı, Hakan. Türkiye’deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşimleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
• Kırımlı, Hakan, Nicole Kançal-Ferrari, Gökçe Günel, İbraim Abdulla, Nariman Abdülvahab, Safiye Eminova ve Gülşen Dişli. Kırım’daki Kırım Tatar Türk İslâm Mimarî Yadigârları. (Ed.). Hakan Kırımlı, Nicole Kançal-Ferrari, Ankara: T.C.Başbakanlık Yurtdişi Türkler Ve Akraba Topluluklar Başkanliği Yayinlari, 2016.
• Kırımlı, Hakan. “Rus İdaresi Dönemi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXV (Ankara 2022), ss. 457-465.
• Kırımlı, Hakan. Geraylar ve Osmanlılar Kırım Hanlık Hânedânının Osmanlı Devleti’ndeki Hikâyesi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2022.
• Matuz, Josef. Krimtatarische Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen : mit historisch-diplomatischen und sprachlichen Untersuchungen. Freiburg im Breisgau, Freiburg 1976.
• Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.
• Mehmet Mübarek. Müze-i Hümâyûn meskûkât-ı kadîme-i İslâmiyye Kataloğu, Kısm-ı sâlis [üçüncü kısım], Mülûk-ı Cengiziyye ve İlhâniyye ve Celâiriyye ve Kırım Hânları Meskûkâtı. Kostantiniyye: Mahmud Bey Matbaası, 1318.
• Özcan, Tahsin. “Muhallefât”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXX (İstanbul 2005),ss. 405-406.
• Özdem Köse, Zeynep, “Kırım Hanlığı’nda Kölelik (1648-1699)”, Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2017.
• Öztürk, Yücel. “Kırım Hanlığı”, Türkler, VIII, Ed., Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002):480-513.
• Derin Paşaoğlu, Derya. “Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri Emir Rektemür Ve Şirin Mirzalar”. Tarih Araştırmaları Dergisi (Tad), 33(56), (2014):147-190.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I,II,III. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Peyssonnel, Claude- Charles de. Traité sur le commerce de la Mer Noire. Tome I, Cuchet, Paris 1787.
• Samoyloviç, Aleksandr Nikolayeviç. “Kırım Tatar Yarlıklarında “Tiyiş (Tiş)” ve Diğer Terimler”, Çev., Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi. C. XXVI, (2011):277-278.
• Saray, Mehmet. “Altın Orda Hanlığı”. TDV İslâm Ansiklopedisi, II (Ankara 1989), ss. 538-540.
• Schamiloglu, Uli. “The Qaraçı Beys of the Later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol World Empire”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, Vol. 4. Wuesbaden, (1984):283-297.
• Sevinç, Nejdet. Eski Türklerde Kadın ve Aile, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 1987.
• Seyyid Mehmed Rızâ. Es-Seb‘ü’s-Seyyâr Fi-Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), Haz., Yavuz Söylemez, Ankara: TTK Yayınları,2020.
• Smirnov, V.D. Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
• Sınmaz Kılınç, Serap. “Ayasofya Koleksiyonunda Yer Alan Kırım Sikkeleri”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, (2022):145-165.
• Şemseddin Sami. Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Şen, Muhammet. “Kırım Hanlığı’nda I. Selim Giray Han Dönemi (1671-1704)”. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2013.
• Tellioğlu, İbrahim. “İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine”. Atatürk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 55, (Erzurum 2016): 209-224.
• Tığlıoğlu Kapıcı, Dilek. “Fransız Kaynaklarına Göre Kırım Hanlığı (1700-1768)”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2022.
• Tott, Baron de. Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar, 1784.
• Yağcı, Zübeyde Güneş. “Kırım Tereke Defterleri Üzerine Mülahazalar”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi. S. VI/2, (2020):17-45.
• C. Elektronik Kaynaklar / Web Resources
• https://www.feraiz.net/. (Erişim 16.03.2023) https://www.tarihistan.org/kirim-da-selim-giray-han-in-kizina-ait-oldugu-tahmin-edilen-300-yillik-yuzuk-bulundu/22046. (Erişim 19.02.2023)