Menteşe’de Ayân Mücadelesi: Tavas Ayânı Hasan Ağa’nın Katledilmesi ve Terekesi [1757]

Yıl 2023, Sayı: 19 - Aralık, 2023, 159 - 175, 15.12.2023

Bekir Gökpınar

https://doi.org/10.21021/osmed.1344374

Öz

Bir şehrin önde gelen insanlarından olan ayânlar XVI. yüzyılın sonlarına doğru tımarlı sipahinin ihmali ile toprakların iltizama verilmesiyle birlikte mültezim olarak ayanların ön plana çıkmasına zemin hazırlamıştır. Kapıkulu askerinin Anadolu’ya yayılması ve ekonomik olarak güçlenerek kendilerine katılmaları, celali isyanları, mali durumun bozulması ve toplumsal olayların artması ayânların idari ve askeri yetkilere de sahip bulundukları bölgelerin kuvvetli temsilcisi haline gelmişlerdir. XVIII. yüzyılda devletin taşradaki gücünün azalması ve bir ayân ailesinin bölgelerinde devamlı yöneticilik yapması hanedan hüviyetini taşıyan büyük ailelerin ortaya çıkmasında önemli rol oynamıştır.

Tavas kazası ayânı Hasan Ağa XVIII. yüzyılın ortalarında görev yapmış ve bu arada Menteşe mütesellimliği görevini de ifa etmiştir. Bu sırada Menteşe yöresinde eşkıyaya karşı asayişi korumakla da görevlendirilmiştir. Ancak Menteşe mütesellimliği sırasında Köyceğiz civarında meşhur ayan ailelerinden Çavuşzadelerle karşı karşıya gelmiş ve karşılıklı mücadeleye girişmişlerdir. Tavas ayânı ve Menteşe mütesellimi Hasan Ağa, bir gece evine baskın yapan eşkıya tarafından katledilmiştir. Devlet bir taraftan Hasan Ağa’yı katledenleri yakalamaya çalışırken diğer taraftan terekesinin sayımı gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada Tavas ayânı Hasan Ağa’nın eşkıya ve Çavuşzadelerle mücadelesi, katledilmesi, terekesinin tespit ve değerlendirilmesi yapılacaktır. Kaynak olarak Osmanlı Arşiv belgeleri ve döneme ait bazı çalışmalardan yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tavas Ayânı Hasan Ağa, Hasan Çavuşzade Ahmed, Menteşe, eşkıya, tereke.

Landed Proprietor Struggle in Menteşe: The Killing and Inheritance of Landed Proprietor Hasan Agha [1757]

Öz

Ayans, who were one of the prominent characters of a city, Towards the end of the XVI. century, with the abandonment of the timarlı sipahi (timariots) and the granting of iltizam to the land, he paved the way for the notables to establish themselves as tax collectors. The spread of Kapıkulu soldiers in Anatolia and their emancipation and economic accession, the Celali revolts, the deterioration of the financial situation and the multiplication of social events became the strong representatives of the regions where the notables had administrative and military powers. In the XVIIIth century, The decline of state power in the provinces and the permanent administration of a notable family in their regions played an important role in the emergence of large families with dynastic identity.

Hasan Ağa, a notable of Tavas county, served in the middle of the XVIIIth century and in the meantime he also served as a Menteşe trustee. During this time, he was also in charge of protecting public order from bandits in the Menteşe region. However, during his tenure in Menteşe, he encountered with Çavuşzades, one of the famous notable families, in the vicinity of Köyceğiz and engaged in struggle. Hasan Ağa, Ayan of Tavas and trustee of Menteşe, was murdered by the bandit who broke into his house one night. While the state tried to catch those who killed Hasan Ağa, on the other hand, the property of him was numbered. The fight, murder, determination and evaluation of the legacy of Hasan Ağa, the remarkable Tavas, with bandits and sergeants will be done in this paper. Documents from the Ottoman archives and some studies of the time will be used as a source.

Anahtar Kelimeler

Ayan of Tavas Hasan Ağa, Hasan Çavuşzade Ahmed, Menteşe, bandits, Estate (Tereke).

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. MD., 158, 159, 160; BOA. C.ML., 146/6195-3, 5, 7; BOA. AE.SOSM.III., 77/5866; BOA. AE.SMST.III., 2849, 6987.
• Araştırma ve İnceleme Eseleri
• XVIII.Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisi, Merkez ve Taşra Yöneticileri, 1756-1792, Haz. Abdullah Sivridağ vd., İstanbul: Devlet Arşivleri Başkanlığı, 2019.
• Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri(1530-1556), Haz. Ahmet Özkılınç vd., Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2013,
• Akdağ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Âyânlık Düzen Devri, 1730-1839”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 8-12/14-23(1970-1974 ), ss. 51-61.
• Arı, Abdüsselam, “Yetim”, TDV İslam Ansiklopedisi, XLIII (İstanbul, 2013), ss. 501-503.
• Ataman, Sadi Yaver, Eski Türk Düğünleri ve Evlenme Rit’leri, Ankara: Kültür Bakanlığı 1992.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı, 2010.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askeri Kassâmına Ait Tereke Defterleri(1545-1659)”, Belgeler, III/5-6(1966), ss. 1-479.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları “, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22(213), ss. 193-229.
• Bozkurt, Fatih, “Yetimi Kolla, Malını Koru! Tereke Defterleri ve Yetim Malları(1785-1875)”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2/3(2012), ss. 68-90.
• Demir, Tanju-Çelik, Bülent, “Osmanlı İdarî-Malî Teşkilatında(XVII.-XVIII.Yüzyıllar) Muhassıllık Kurumu ve Muhassıl Defterdarlar”, Osmanlı Devlet Teşkilatının Kadim Bir Kurumu:Defterdarlık, Ed.: S.Faruk Göncüoğlu, (İstanbul:İstanbul Defterdarlığı, 2016), ss. 106-144.
• Emecen, Feridun M., “Doğu Karadeniz’de Ayânlık: Tirebolulu Kethüdazâde Mehmed Emin Ağa”, Belleten, 65/241(2001), ss. 193-215.
• Engin, Nihat, “Köle”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, (Ankara 2002), ss. 246-248.
• Genç, Mehmet, “Mukataa”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI (Ankara, 2020), ss. 129-132.
• Gökdemir, Ahmet, “Osmanlı Kur’an Eğitim Merkezleri: Dârü’l-Kurrâlar ve Sıbyan Mektebleri”, Edebali İslamiyat Dergisi, 1/2 (Kasım 2017), ss. 43-60.
• Gürsu, Nevber, “Kumaş”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, (Ankara, 2002), ss. 367-370.
• İlgürel, Mücteba, “Balıkesir’de Âyânlık Mücadelesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 3(1972), ss. 63-74.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı İmparatorluğunda Köle Emeği”, Doğu Batı: Makaleler-II, (Ankara 2008), ss. 124-153.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye-I, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Kalıpçı, Mahmud Esad, “Klasik Dönem Osmanlı’da Müsadere Kurumu”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 213.
• Karaca, Filiz, “Kürk”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI (Ankara 2002), ss. 568-570.
• Kaymakçı, Bircan, “Menteşe Sancağının Taşralı Yöneticileri:Âyân Aileleri Çavuşzâdeler-Milaslızâdeler,” Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2010.
• Keskinkılıç, Esra, “Kürk Sözlüğü”, Kürk Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi, 2019, ss. 221-240.
• Koca, Halil Koca-Çetin, Bayram, “Yatağan Kasabasında (Denizli-Serinhisar) Ev Tipi İmalat Sanayinin Coğrafî Özellikleri”, Doğu Coğrafya Dergisi, 14,(2005), ss. 183-185.
• Koçu, Reşat Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, İstanbul: Sümerbank Kültür Yayınları, 1969.
• Küpeli, Özer, “Tire Voyvodası Yeğen Mehmed Ağa ve Muhallefatı”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 4/1(2018), ss. 19-33.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili(Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Kültür ve Sanat Akademisi Vakfı, 1998.
• Kütükoğlu, Mübahat, S., XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisadî Yapısı, İstanbul: Tavas Köy ve Belediyelere Hizmet Götürme Birliği Yayınları, 2002.
• Kütükoğlu, Mübahat, XIX.Asır Ortalarında Tavas Kazası, İstanbul: Milenyum Yayınları, 2007.
• Mert, Özcan, “Ayân”, TDV İslam Ansiklopedisi, IV, (İstanbul, 1991), ss. 195-198.
• Mete, Zekai, “Menteşe”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXIX (Ankara, 2004), ss. 150-152.
• Mutajçieva,V.P., “XVIII.Yüzyılın Som On Yılında Ayânlık Müessesi”, Çev. Bayram Kodaman, Tarih Dergisi, 31(1977), ss. 163-182.
• Nagata, Yuzo-Emecen, Feridun M., “Bir Âyânın Doğuşu: Karaosmanoğlu Hacı Mustafa’ya Ait Belgeler”, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 24/29(2004), ss. 1-67.
• Özdemir, Fatih, “17.Yüzyılda Osmanlı Devletinde Istabl-ı Âmire( Has Ahûr) Teşkilatı”, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2021.
• Özen, Mine Esiner, “Türkçe’de Kumaş Adları”, İÜ Tarih Dergisi, 33, (Mart 1980-81), ss. 291-340.
• Özkaya, Yücel, “Mütesellim”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXII (İstanbul, 2006), ss. 203-204.
• Özkaya, Yücel, “XVIII.Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu’da Ayânlık İddiaları”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXIV/3-4(1966), ss. 195-231.
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğunda Âyânlık, Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, (İstanbul:Milli Eğitim Basımevi, 1983).
• Saka, Erdem, “Sultanın Silahları(1520-1566)”, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2021.
• Salman, Fikri, “Tarihi Türk Kumaş Sanatı”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1999.
• Sunar, M.Mert, “Hayvanlar”, Osmanlı İmparatorluğunda Çevre ve Şehir, İstanbul: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2015, ss. 113-155.
• Şimşek, Fatma, “Anadolu Sancaklarında Mütesellimlik Kurumu(XVIII.Yüzyıl)”, Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2010.
• Telci, Cahit, “Osmanlı Devletinde 18.Yüzyılda Muhallefat ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 22/2(2007), ss. 145-166.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Ayân”, İslam Ansiklopedisi, II (İstanbul, 1979), ss. 40-42.
• Ünal, Mehmet Ali Ünal, “Osmanlı İmparatorluğunda Müsadere”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 49(Ağustos 1987), ss. 95-111.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2011.
• Ürekli, Bayram-Bizbirlik, Alpay, “Karaman Valisi Çelik Mehmed Paşa’nın Terekesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1/1(Kasım 1994), ss. 175-220.
• Wittek, Paul, Menteşe Beyliği, 13-15.inci Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, Çev. O.Ş.Gökyay, Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1944, 170.