Osmanlı Devleti’nin Taşra Topraklarında Kriz, Değişim ve Direnç: Suruç Kazâsında Vergi Nizâmına Dair Meseleler [1726-1781]

Yıl 2024, Sayı: 20, 57 - 79, 15.03.2024

Berces Kılıç

https://doi.org/10.21021/osmed.1380042

Öz

Osmanlı devlet idaresinde “kadîme riâyet” görüşü ile gösterilen direnç “devlet-i ebed müddet” anlayışı ile esneklik kazanmıştır. Değişimin eşiğinde ve krizin içerisinde Osmanlı taşrasının dönüşümünü simgeleyen 18. yüzyıl, devlet için birçok yenilik ve zorlukla birlikte gelişim göstermiştir. Timarın bozulması, iltizamın yaygınlaşması, ekonomik algıların değişmesi ve devletin taşradaki kontrol gücünü artırmak durumunda kalması bu yüzyıldaki toprak yönetiminin temel karakteristik özelliği olmuştur. Topraklardaki çözülme ve değişimin izlerini takip etmeyi amaçlayan bu çalışmada, makro coğrafyaları mikro alanlara bölerek analiz etme teorisi tercih edilmiştir. Bu bağlamda bölgenin tarihî ve ekonomik düzeninde önemli bir yere sahip olan Osmanlı Devleti’nin Birecik sancağının Suruç kâzası örneklem olarak belirlenmiştir. Belirlenen örneklemle ilgili arşiv taraması yapılmış ve çalışmada temel olarak Şikâyet ve Ahkâm Defterleri kullanılmıştır. Kullanılan bu defter serilerindeki hükümlerden yola çıkılarak Suruç kâzasının arazi vergi konuları bağlamında çalışmanın genel çerçevesi oluşturulmuştur. Konunun detayları incelendiğinde taşradaki arazi vergisi konularının timar ve zeamet üzerinden alınan şer’î ve örfî vergiler bağlamında şekillendiği görülmektedir. Bu vergilerin takibi, tahsili ve nakli meselesinde ise sipahi, köylü ve mütegallibe unsurları ön plana çıkmıştır. Bahsedilen bu unsurlar arasındaki ilişkilerden yola çıkılarak arazi vergisi konularının genel bir sınıflandırması yapılmış ve bu sınıflandırma içerisinde; insan unsuru, tasarruf hakkı, yönetim sistemleri ve ihtilaflar gibi alt başlıklara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

18. Yüzyıl, Osmanlı Taşrası, Suruç Kazâsı, Toprak Nizâmı, Vergi Hukuku

Etik Beyan

Yazarın bu çalışma ile ilgili herhangi başka bir yazar ile çıkar çatışması yoktur. Makale, özgün bir çalışmanın ürünü olup hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarında bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davranılmış ve kullanılan tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterilmiştir. Bu bağlamda makalede akademik etik görev ve sorumluluklara riayet edildiğini sorumlu yazar olarak beyan ederim.

Teşekkür

Çalışmanın arkasındaki akademik destek ağını göstermesi açısından; Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı'nda doktora öğrencilerine ders olarak okutulmakta olan "Osmanlı Devleti Merkez-Taşra İlişkileri" dersi kapsamında bir ödev olarak hazırlanmaya başlanan bu makale, Doç. Dr. Mehmet Ali TÜRKMENOĞLU'nun akademik rehberliği, destek, önerileri ve yönlendirmeleri ile şekillendirilmiştir. Bu nedenle, TÜRKMENOĞLU'na katkılarından dolayı teşekkür ediyorum. Ayrıca, bu süreçteki yardımları ve destekleri için danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Emin ÜNER'e de şükranlarımı sunuyorum.

Crisis, Change and Resistance in the Provincial Lands of the Ottoman Empire: Tax Order Issues in the Suruç District [1726-1781]

Öz

The resistance shown in the Ottoman state administration with the view of “the observance of tradition” gained flexibility with the understanding of “the eternal life of the state” The 18th century, which symbolized the transformation of the Ottoman provinces on the brink of change and in crisis, has shown development with many novelty and challenges for the state. The deterioration of timar, the spread of iltizam, changing economic perceptions and the state's had to increase its control power in the provinces were the main characteristics of land administration in this century. İn this study, which aims to follow the traces of dissolution and change in the lands, the theory of analyzing macro geographies by dividing them into micro areas was preferred. In this context, the Suruç district of the Birecik sanjak of the Ottoman State, which has an important place in the historical and economic order of the region, was determined as the sample. Archival research was conducted on the determined sample and the Şikâyet and Ahkâm Registers were used as the basis for the study. Based on the provisions in this series of registers, the general framework of the study was formed in the context of land tax issues in the Suruç district. When the details of the subject are examined, it is seen that land tax issues in the provinces were shaped in the context of sharia and customary taxes levied on timar and zeamet. In the matter of follow-up, collection and transportation of these taxes, sipahi, peasant and mütegallibe elements came to the fore. Based on the relations between these mentioned elements, a general classification of land tax issues has been made, and within this classification; subheadings such as the human element, right of tenure, management methods and disputes are given.

Anahtar Kelimeler

18th Century, Ottoman Provinces, Suruç District, Land Order, Tax Law

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri: T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Şikâyet Defteri (A. DVNS. ŞKT. d). 113.
• Bab-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Şikâyet Defteri (A. DVNS. ŞKT. d). 122.
• Bab-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Cezâir ve Rakka Ahkâm Defteri (A.{DVNSAHK.CZRKd). 24.
• Bab-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Cezâir ve Rakka Ahkâm Defteri (A.{DVNSAHK.CZRKd). 25.
• II. Yazma Eser: Göriceli Koçi Bey. Koçi Bey Risalesi. Ankara: TBMM Kütüphanesi, 81-368, 201601197, 46-53. TBMM Kütüphanesi Açık Erişim Koleksiyonu, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/2756, erişim: 15.05.2023.
• III. Basılı Kitap ve Makaleler: Ahıshalı, Recep. “Tahvil”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIX (İstanbul 2010), ss. 440-442.
• Aybakan, Bilal. “Vekâlet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XLIII (İstanbul 2013), ss. 1-6.
• Barkan, Ömer Lütfi. “İslâm-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıfların Hususiyeti”, Journal of Istanbul University Law Faculty 7/IV (2011): 906-942.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Timar”, İslâm Ansiklopedisi, XII/1 (İstanbul 1979), ss. 286-333.
• Barkey, Karen. Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi. Çev. Zeynep Altok. Ed. M. Murtaza Özeren. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Başdemir, Baykal. Osmanlı Vergi Sisteminde Öşür. Yüksek Lisans Tezi, Çağ Üniversitesi, 2015.
• Batmaz, Eftal. “İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”. Tarih Araştırmaları Dergisi 18/XXIX (1996): 39-50.
• Bay, Abdullah. Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Âyanlık (1750-1850). Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2007.
• Burke, Peter. “Bilginin Coğrafyaları”. Bilginin Toplumsal Tarihi II: Encyclopédie’den Wikipedia’ya. Çev. Mete Tunçay. Haz. Özgür Bircan-Fikret Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013, 209-244.
• Cıkay, Nezif. “Osmanlı’da Cerime Uygulaması ve İstismarı”. MECMUA-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 6/XII (2021): 272-288.
• Devellioğlu, Ferit. “Vasî”. Osmanlıca-Türkçe Okul ve Yazışma Sözlüğü. Ankara: Doğuş Matbaacılık, 1964, 452. Erkal, Mehmet. “Âmil”, TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991), ss. 58-60.
• Genç, Mehmet. “İktisadî Açıdan Osmanlı’da Zekât Uygulamaları”. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, 03-04 Aralık 2016. Haz. İsmail Kurt-Seyit Ali Tüz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017, 255-261.
• Genç, Mehmet. “İltizam”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXII (İstanbul 2000), ss. 154-158.
• İnalcık, Halil ve Quataert, Donald (ed.). An Economıc and Socıal Hıstory of The Ottoman Empıre (Volume 1: 1300-1600). New York: Cambridge University Press, 1994.
• İnalcık, Halil. “Çift-Hane Sistemi ve Köylünün Vergilendirilmesi”. Osmanlı ve Modern Türkiye -Araştırmalar-. 3. Bs. Ed. Tuğçe İnceoğlu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016, 81-96.
• İnalcık, Halil. “Devlet Teşkilatında Kul Sistemi”. Osmanlı ve Modern Türkiye -Araştırmalar-. 3. Bs. Ed. Tuğçe İnceoğlu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016, 97-111.
• İnalcık, Halil. “Osmanlılarda Raiyyet Rüsûmu”. Belleten 23/XCII (1959): 575-610.
• İpşirli, Mehmet. “Ehl-i Örf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, X (İstanbul 1994), ss. 519-520.
• İslamoğlu, Huricihan. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. 2. Bs. Haz. Ayşe Çavdar. Ed. Kıvanç Koçak. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Jorga, Nicolae. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 1640-1774. IV. Çev. Nilüfer Epçeli. Ed. Erhan Afyoncu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
• Kaplan, Nebi. Suruç (Tarihi, Önemli Şahsiyetleri ve Tarihî Mekanları). İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2016. Kaynar, Reşat. Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat. 4. Bs. Ankara: TTK Basımevi, 2010.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Vergi Sistemi. Ed. Rahime Demir. İstanbul: Bilge Yayınları, 2005.
• Köktaş, Altuğ Murat ve Gölçek, Ali Gökhan. “Geçmişten Günümüze Türkiye'de Vergi Algısı”. Journal of Suleyman Demirel University Institute of Social Sciences 28/III (2017): 386-396.
• Köprülü, M. Fuad. “Ortazaman Türk-İslâm Feodalizmi”. Belleten 5/XIX (1941): 319-321. Öğüt, Tahir. XVIII. ve XIX. Yüzyılda Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008. Örenç, Ali Fuat. “Mutasarrıf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXI (Ankara 2020), ss. 377-379.
• Öz, Mehmet. “Reâyâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), ss. 490-493.
• Özcan, Tahsin. “Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytâm Sandıkları”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 0/XIV (2012): 103-121.
• Polat, Murat. XVIII. Yüzyılda Ruha’da Mütegallibe Hareketleri. Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, 2023.
• Sağlam, Hadi. “İslam Fıkıh Doktrininde Müşterek Mülkiyetin Taksiminde Muhdesatın Durumu (İştirak ve Müşterek Araziler Örneği)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/II (2012): 365-415.
• Sahillioğlu, Halil. “Ahkâm Defteri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, I (İstanbul 1988), s. 551.
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (Elli İkinci Sene). 9. Tertip. Dersaadet: Sicil-i Ahval Daire-i Umumiyesi, 1322.
• Sami, Şemseddin. “Garaz غَرَض”. Kâmûs-ı Türkî. II. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1318, 964.
• Sami, Şemseddin. “Müteğallibe مُتَغَلّبه”. Kâmûs-ı Türkî. II. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1318, 1281.
• Sami, Şemseddin. “Öşr عُشر”. Kâmûs-ı Türkî. II. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1318, 937.
• Sami, Şemseddin. “Tahvil تَحويل”. Kâmûs-ı Türkî. I. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1317, 387.
• Sami, Şemseddin. “Vekâlet وَكالَت”. Kâmûs-ı Türkî. II. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1318, 1497.
• Sayar, Ahmed Güner. Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. 6. Bs. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Sayın, Abdurrahman Vefik. Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi). Çev. F. Hakan Özkan. Ankara: Maliye Bakanlığı, 1999.
• Selik, Mehmet. İktisadi Doktrinler Tarihi. Haz. Altuğ Yalçıntaş. Ankara: Efil Yayınevi, 2015.
• Smith, Adam. The Wealth of Nations. Ed. R. H. Campbell-A. S. Skinner. Indianapolis: Liberty Press, 1981.
• Sombart, Werner. Burjuva (Modern Ekonomi Dönemine Ait İnsanın Ahlâki ve Entelektüel Tarihine Katkı). 3. Bs. Çev. Oğuz Adanır. Haz. Taşkın Takış. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2017.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Öşür”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXIV (İstanbul 2007), ss. 100-103.
• Tabakoğlu, Ahmet. Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
• Tuğ, Salih. İslâm Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı. Haz. Mehmet Erkal. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1984.
• Tuğluca, Murat. Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi. 2. Bs. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Türkmenoğlu, Mehmet Ali. “Ahkam Defterleri: Mahiyetleri, Muhtevaları ve Osmanlı Araştırmalarında Kullanımları”. IV. Internatıonal Pırı Reıs Language, Hıstory, Geography Congress 10-12 October 2021, Ankara/Turkey (The Proceedıngs Book). Ed. Alenka Pavko-Čuden-Mehmet Ali Türkmenoğlu. İstanbul: IKSAD Yayınevi, 2021, 32-39.
• Türkmenoğlu, Mehmet Ali. “Avrupa Feodalitesi ile Osmanlı Tımar Sistemi Üzerine Bir Mukayese”. The Journal of Academic Social Science Studies JASSS 5/IV (2012): 189-204.
• Türkmenoğlu, Mehmet Ali. “Osmanlı Devletinde Toprak Yönetimi ve Vergi Toplama”. Uluslararası Eğitim ve Tarih Araştırmaları Dergisi 3/II (2021): 109-133.
• Türkmenoğlu, Mehmet Ali. “Osmanlı Klasik Döneminde Sipahi, Köylü ve Devlet”. Türkiyat LIII (2021): 485-503.
• Türkmenoğlu, Mehmet Ali. “Osmanlı Taşrasında Zirai Üretim: Osmanlı Sipahisi ve Köylüsü”. Turkish Academic Research Review 6/II (2021): 725-751.
• Üner, Mehmet Emin. “Rakka Ahkâm Defterlerinde Rumkale Kazasından Payitahta Yansıyan Vergi Kaynaklı Davalar ve Çözüm Önerileri”. Ortaçağ’dan Günümüze Rumkale ve Halfeti. Ed. Yasin Taş. İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022, 131-154.
• Üner, Mehmet Emin. “Ruha Sancağından Merkeze Yansıyan Vergi Şikâyetleri (Rakka Ahkâm Defterine Göre)”. Tarih Yolunda Bir Ömür Prof. Dr. İsmail Özçelik’e Armağan. Ed. Burak Kocaoğlu. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Üner, Mehmet Emin. Rakka Ahkâm Defterlerinde Suruç Kazası. Ed. Burak Fazıl Çabuk. İstanbul: İskenderiye Kitap, 2021.
• Yılmaz, Ali. XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996.