England’s Project of Spreading Protestantism in the Ottoman Empire and Resettlement of Jews in the Palestine ]1837-1857]

Yıl 2024, Sayı: 20, 195 - 222, 15.03.2024

Ahmet Dönmez

https://doi.org/10.21021/osmed.1398823

Öz

England needed a Protestant group to support to defend itself against France, which protected Catholics, and Russia, which protected Orthodox people in the Ottoman Empire. To accomplish this goal, British ambassadors and consuls supported Protestant activities directly. The Protestant missionaries targeted Orthodox, Catholics, Jews, and even Muslims. By opening a British consulate in Jerusalem, these efforts were greatly accelerated. There was an implementation of a project to protect the Jews as well as settle them in Europe by members of missionary societies who were appointed consuls. This project was managed by British Foreign Minister Lord Palmerston, who was associated with missionary societies and who implemented a policy of reforming the Ottoman Empire during this period. For a long time, the Sublime Porte and the British embassy had a disagreement regarding the establishment of a Protestant church in Jerusalem. A bishop was appointed in Jerusalem in 1842 by England and Prussia, and construction of the church began. Lord Stratford Canning, the British Ambassador, exerted pressure on the government to allow the church to operate by decree in 1845. The Ottoman Empire granted all the privileges requested by European ambassadors with the Edict of Islahat in 1856. The pressure to sell land to Jews and allow them to settle in Palestine continued to rise throughout the period.
The purpose of the article is to explain England's policy of opening a consulate and a Protestant church in Jerusalem as well as settling Jews in Palestine using British and Ottoman archives sources. A process which laid the basis for Zionism was followed by a process in which Protestant activities were undertaken and British intervention in the management of non-Muslims gradually increased.

Anahtar Kelimeler

Jerusalem, Protestant Missionaries, Jerusalem Protestant Church, British Consulate of Jerusalem, Lord Palmerston

İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nde Protestanlığı Yayma ve Filistin’de Yahudileri İskân Projesi [1837-1857]

Öz

İİngiltere, Fransa’nın Katolikleri ve Rusya’nın Ortodoksları himaye etmesi karşısında, Osmanlı Devleti’nde destekleyebileceği bir Protestan gruba ihtiyaç duyuyordu. Bu yüzden İngiliz elçileri ve konsolosları Protestanlaştırma faaliyetlerine doğrudan destek verdiler. Protestan misyonerler Ortodoksları, Katolikleri, Yahudileri ve hatta Müslümanları hedef aldı. Kudüs’te bir İngiliz konsolosluğu açılarak bu çalışmalara hız kazandırıldı. Aynı sırada misyoner cemiyetlerine üye kişiler konsolos atanarak hem Yahudilerin korunması ve hem de Avrupa’daki Yahudilerin bölgeye yerleştirilmesine yönelik bir proje yürütüldü. Misyoner cemiyetleriyle bağlantılı olan İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Palmerston, Osmanlı’yı reformlarla güçlendirme politikasını uygularken bir yandan da bu projeleri yönetti. Kudüs’te bir Protestan kilisesi açılması konusu uzun süre Babıâli ve İngiliz elçiliği arasında çekişme konusu oldu. İngiltere ve Prusya ortak hareket ederek 1842 yılında Kudüs’e bir piskopos tayin ettiler ve kilise inşasına başladılar. İngiliz Elçisi Lord Stratford Canning’in baskıları sonucu 1845’te fermanla kiliseye izin verildi. 1856 yılında Islahat Fermanı ile Avrupa elçileri talep ettikleri diğer tüm ayrıcalıkları Osmanlı’dan aldılar. Bu sırada Yahudilere Filistin’de toprak satılması ve yerleşmelerine izin verilmesine yönelik baskılar artan bir şekilde devam etti.

Bu makalede, İngiltere’nin Kudüs’te konsolosluk ve Protestan Kilisesi açması, Filistin’de Yahudileri iskân politikası İngiliz ve Osmanlı arşiv kaynaklarına göre açıklanacaktır. Siyonizm’in temellerinin atıldığı bir süreçte, bir yandan Protestanlaştırma faaliyetlerinin yürütüldüğü ve giderek gayrimüslimlerin yönetiminde İngiliz müdahalesinin arttığı bir süreç ortaya koyulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kudüs, Protestan Misyonerler, Kudüs Protestan Kilisesi, Kudüs İngiliz Konsolosluğu, Lord Palmerston

Kaynakça

• The National Archives (TNA): Foreign Office (FO), defter no. 78/304, 306, 311, 327, 331, 340, 344, 379, 395, 430, 432, 436, 437, 599, 600, 601, 602, 645, 678, 1272.
• 195/138, 139, 140, 147, 148, 162, 165, 180, 183, 246, 256, 257, 266.
• Durham University Library, Papers of John Viscount Ponsonby (GB-0033)
• GRE-E, no. 481/9/68, 481/10/51, 481/10/32-35, 481/10/53, 481/11/19, 481/11/78-79, 481/11/80-81.
• 2. Süreli Yayınlar[Gazete, Mecmua]
• Takvim-i Vekayi, no. 130; The Examiner, no. 1998.
• The Morning Post, no. 22399, 22410; The Standard, no. 6789.; The Times, no. 16162.
• 3. Kitap, Makale ve Tez ve Elektronik Kaynaklar
• Abdülazim İbrahim. “Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Tebaasının Hukuki Durumu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (NÜHFD), C. 5, S. 1, (2022), s. 63-91.
• Abrahams, Beth-Zion Lask. “James Finn: Her Britannic Majesty’s Consul at Jarusalem between 1846 and 1863”.
• Transactions&Miscellanies (Jewish Historical Society of England), S. 27, (1978-1980), s. 40-50.
• Ahmet Lütfi Efendi. Vak’anüvîs Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi. C. VII, yeni yazıya aktaran. Yücel Demirel, İstanbul: YKY, 1999.
• Anderson, Matthew Smith. Doğu Sorunu (1774-1923). çev. İdil Eser, İstanbul: YKY, 2001.
• Armaoğlu, Fahir, 19.Yüzyıl Siyasî tarihi (1789-1914), Ankara: TTK Yayınları, 1997.
• Attias, Jean Christophe-Esther Benbassa. Paylaşılmayan Kutsal Topraklar ve İsrail. çev. Nihal Önol, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Blumberg, Arnold. A Wiev from Jasusalem 1849-1858: The Consular Diary of James and Elizabeth Anne Finn. London: Fairleigh Dickinson University Press, 1980.
• Bolat, Bengül-Ratip Ayaz. “İngiliz Misyonerlik Faaliyetlerinin Osmanlı Devleti’nin Yıkılış Sürecine Etkisi”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 61, (2017), s. 1-45.
• Bozkurt, Gülnihâl. Alman-İngiliz Belgelerinin Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914). Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Buzpınar, Şit Tufan. “Suriye ve Filistin’de Avrupa Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: (İngiliz Misyonerleri 19. Yüzyıl)”. İslâm Araştırmaları Dergisi, S. 10, (2003), s. 107-120.
• Dönmez, Ahmet. “James Brant”. Oxford Dictionary of National Biography (ODNB), (2020), https://www.oxforddnb.com/display/10.1093/odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198 614128-e-90000369159 (erişim: 28.11.2023).
• Dönmez, Ahmet. Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Reform (1833–1841). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Dönmez, Ahmet. “Bir İngiliz Konsolosunun Gözünden Kırım Savaşı Sonrası Osmanlı Devleti ve Osmanlı’da Reform Sorunu”. Osmanlı Modernleşmesi: Reform Çağında Çözüm Arayışları, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2019, s. 235-284.
• Dönmez, Ahmet. “Tanzimat, Islahat Fermanları ve Avrupa Devletleri: İçerik, Ortaya Çıkış ve Tepkiler (1839-1856)”. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 22, (2019), s. 37-65.
• Finkel, Caroline. Rüya'dan İmparatorluğa Osmanlı 1900-1923. çev. Zülal Kılıç, İstanbul: Timaş Yayınları, 2007.
• Frankel, Jonathan. “Rituel Murder in the Modern Area: Damascus Affair of 1840”. Jewish Social Studies, S. 3, No. 2, (1997), s. 1-16.
• Friedman, Isaiah. “Lord Palmerston and Protection of Jews in Palestine1839-1851”. Jewish Social Studies, C. 30, S.1, (1968), s. 23-41.
• Groepler, Eva. İslâm ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler. çev. Süheyla Kaya, İstanbul: Belge Yayınları, 1999.
• http://ukinjerusalem.fco.gov.uk/en/about-us/consulate-general/consulate-general-history (erişim: 24.11.2003).
• Hyamson, Albert M. “British Projects for the Restoration of Jews to Palestine”. American Jewish Historical Society, S. 26, (1918), s. 127-164.
• Kamil Cemil El-Asali. “Kudüs”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul 2002, s. 334-338.
• Karal, E. Ziya. Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789–1856). C. V, Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Karaman, M. Lütfullah. “Filistin”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1996, s. 89-103.
• Karataş, İbrahim, “Was Israel a Western Project in Paletsine?”, Journal of Islamic Jerusalem Studies, 20/2, (2020), s. 189-206.
• Kaya, Mehmet. “XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarında Büyük Güçlerin Etkisinde Kudüs Sancağı (1850-1914)”. Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 33, (2013), s. 145-164.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Majestelerinin Konsolosları: İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları 1583–1900. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Küçük, Cevdet. “İzzet Mehmed Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, s. 559-560.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münasebetleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1974.
• List of British Consular Officials in the Ottoman Empire and its former territories, from the sixteenth century to about 1860, http://www.levantineheritage.com/pdf/ List_of_British_Consular_Officials_Turkey(1581-1860) -D_Wilson.pdf (erişim: 24.11.2023).
• Mert, Rabia. “Yahudilerin Göç Tecrübesinde Kudüs’ün Konumu”. Orta Doğu ve Göç, C. 11, S. 1, (2021), s. 13-41.
• Lewis, Bernard. İslam Dünyasında Yahudiler. çev. Belgin Çınar, Ankara: Akılçelen Kitaplar Yayınları, 2018.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500–1914. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Perry, Yaron. British Mission to the Jews in Nineteenth Century Palestine. London: Frank Cass Publishers, 2003.
• Polat, Ziya. “Yahudilerin II. Abdülhamid Döneminde Filistin’e Göç Girişimleri ve Oliphant’ın Siyonist Koloni Talebi”. Journal of Islamic Jerusalem Studies, C. 17, S. 1, (2017), s. 1-20.
• Poole, Stanley L. The Life of The Right Honourable Stratford Canning. C. II, London: Longman Green and Co., 1888.
• Rodkey, F. Stanley. “Lord Palmerston and the Rejuvenation of Turkey, 1830-41”. The Journal of Modern History, Part 2, 1839-1841, S. 2, No. 2, s. 193-225.
• Jack, Sybil M. “No Heavenly Jerusalem: The Anglican Bishopric 1841-83”. The Journal of Religious History, S. 19, No. 2, (1995), s. 181-203.
• Salâhi R. Sonyel. Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire. Ankara: TTK Yayınları, 1993.
• Salâhi R. Sonyel. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma (Protégé) Sistemi ve Kötüye Kullanışı”. Belleten, C. 55, S. 213, (1991), s. 359-370.
• Sarıalioğlu, İrşad. “Stratford Canning’in İstanbul Büyükelçiliği (1842-1847)”. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 2017.
• Sarıyıldız, Gülden. “Osmanlı Devleti’nde Protestan Ermeni Milleti ve Kilisesinin Tanınması”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 2, (2002), s. 249-267.
• Satış, İlhan. “Tanzimat Döneminde Kudüs ve Çevresinde Avrupalı Devletlerin Nüfuz Mücadelesinden Bir Kesit: Hristiyan Cemaatlerin İmar Faaliyetleri”. OTAM, S. 34, (2013), s. 185-221.
• Taşkın, Faruk. “Filistin’deki Britanya Gölgesi (1838-1918): Yahudi Devletine Giden Süreçte İngiliz Politikası”. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, C. 11, S. Ek, (2020), s. 74-88.
• Tellioğlu, Ömer. “Filistin’e Musevi Göçü (1880-1914)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014.
• Temperley, Harold. England and the Near East, The Crimea. New York: Longmans, Green and Co., 1936.
• Tibawi, A. L. British Interest in Palestine: A Study of Religious and Educational Enterprise. Oxford: Oxford University Press, 1961.
• Omar, Yousef Hussein. “Britain's Position on Establishing the Protestant Church in Jerusalem (1841–45)”. Jaruselam Quarterly, S. 94, (2023), s. 70-85.
• Ould-Mey, Mohameden. “The Non Jewish Origin of Zionizm” International Journal of Humanities. S. 1, (2005), s. 591-610.
• Öke, Mim Kemal. Siyonizm&Filistin Sorunu (1880-1923). İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Öney, Celal. “19. Yüzyılın İkinci Yarısından Günümüze, Lübnan ve Filistin Üçgeninde Protestan Misyonların Nüfuz Mücadelesi”. Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, 2016.
• Ülman, Haluk. “1840-1845 Arasında Suriye Ya Da Lübnan’ın Durumu ve Milletlerarası Politika”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 18, S. 3, (1963), s. 244-268.
• Vereté, M. “Why Was a British Consulate Established in Jarusalem”. The English Historical Review, C. 85, S. 335, (1970), s. 316-345.
• Webster, Charles. The Foreign Policy of Palmerston 1830-1841(Britain, the Liberal Movement and the Eastern Question). C. II, London: G. Bell&Sons Ltd, 1951.
• Wolf, Lucien. Sir Moses Montefiero: A Centennial Biography. New York: Happer&Brothers, 1885.