Ortaçağ Anadolu Türk Uygarlığında At Kökenli Ürünlerin Terapötik Kullanımı

Yıl 2024, Sayı: 21, 162 - 177, 15.06.2024

Hüseyin Doğan

https://doi.org/10.21021/osmed.1416974

Öz

Bu çalışmada, Ortaçağ Anadolu Türk uygarlığında atın çeşitli uzuvlarının yanı sıra atlardan elde edilen et, süt, mâye gibi gıdaların sağlık alanında kullanılmasını, ayrıca döneme özgü hipoterapi uygulamaları araştırılmıştır. Çalışmamızda on üçüncü ve on beşinci yüzyıllar arasında Anadolu’da Türkçe kullanılarak yazılan, derlenen ve tercüme edilen eserler kullanılmıştır. Bulgularımıza göre, binicilik bir tedavi yöntemi olarak tavsiye edilmiş, ayrıca atın kılı, toynağı, derisi, gübresi, kemiği, dişi, kılı, kanı, iliği, içyağı, eti ve sütü sağlık alanında kullanılmıştır. İslâm dinine göre dâhili kullanımları yasak ya da şüpheli olan şarap ile at kanı ve at eti gibi maddelerin, insan sağlığı öncelenerek önerildiği görülmüştür. Ortaçağ Anadolu Türk uygarlığı kaynaklarında at kökenli ürünlerin tedavi amaçlı kullanımının Antik Yunan ve Ortaçağ İslâm eserlerindeki kullanımları ile uyumlu olduğu, öte yandan özgün kullanım sahaları da geliştirdiği tespit edilmiştir. Kaynaklarda, Plinius’un kaydettiği at kökenli ürünlerin kullanım örneklerinin bir bölümünün yer almadığı da saptanmıştır. Bu, Ortaçağ’da Klasik Antikite uygarlığı eserlerinin Arapçaya tercüme edilirken Yunanca eserlere ağırlık verilmiş olmasının sonucudur. Ortaçağ Anadolu Türk uygarlığı yazınında gelişmiş bir at kültürünün bulunduğu, atın morfolojisi ile sembolojisine dair zengin bir tanım çeşitliliğin yanı sıra, at besleyiciliği, yetiştiriciliği ve biniciliğinin övüldüğü, ayrıca at kökenli ürünlerin sağlık alanında kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

At, Tıbbi maddeler, Geleneksel tıp

The Use of Equine-Origin Pharmaceuticals in The Turkish Civilization of Medieval Anatolia

Öz

This study investigates how foods such as the meat, milk, and rennet obtained from horses, as well as various other parts of the horse, were used in the medieval Anatolian Turkish civilization in the field of health, as well as in the hippotherapy practices of the period. In our study, works written, compiled and translated using Turkish in Anatolia between the thirteenth and fifteenth centuries were used. According to our findings, equestrianism was recommended as a treatment method, with horse hair, hooves, skin, dung, bone, teeth, hair, blood, marrow, adeps, meat, and milk being used in the field of health. According to the Islam, the internal use of substances such as wine, horse blood, and horse meat is prohibited or considered doubtful. However, these substances have been recommended, giving precedence to human health. It has been observed that the therapeutic use of horse-origin pharmaceuticals in the sources of medieval Anatolian Turkish civilization is consistent with their uses in Ancient Greek and Medieval Islamic works. On the other hand, it has been observed that it has developed unique remedy areas. In our sources, it has been determined that some examples of the use of horse-origin pharmaceuticals recorded by Pliny are not included. This situation is the result of the fact that, while the works of Classical Antiquity civilization were translated into Arabic in the Middle Ages, emphasis was placed on Greek works. In the literature of medieval Anatolian Turkish civilization, there is a developed horse culture. Alongside a rich diversity of definitions regarding the morphology and symbolism of the horse, horse breeding, husbandry, and riding have been praised. Furthermore, horse-origin pharmaceuticals have been used in the field of health.

Anahtar Kelimeler

Horses, Materia Medica, Medicine, Traditional

Kaynakça

• Açık, Sümeyra Sönmez. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bir Tabirname (İnceleme – Metin – Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2009.
• Ahmed-i Dâ’î. Tercüme-i Kitâbü’t-Tabîr. haz. İhsan Sabri Çebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Akdemir, Merve. “Eski Anadolu Türkçesi İle Yazılmış Amme Cüzü Tefsiri İsmet Ata Nüshası (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkı Basım)”. Yüksek Lisans tezi, Artvin Çoruh Üniversitesi, 2019.
• Aktan, Bilal. “Devletoğlu Yûsuf’un Vikâye Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin)”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002.
• Aktaş, Esra Gül. “Abdulvehhāb’ın Müntehab Adlı Tıp Kitabı (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2010.
• Aktürk, Ekin. “Maddetü’l Hayât (İnceleme – Metin – Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2012.
• Akyol, Ali. “Ferec Ba’de’ş-Şidde (‘Abdü’l-‘azîz Cevherî, Fazlu’llah, Bennâ Hikâyeleri) Giriş, Dil Bilgisi, Metin Dizin”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Alan, Selçuk. “Mehmet bin Hasan bin Ali El-Hüseyin Tabir-Nâmesi (Metin-Sadeleştirme-Tıpkıbasım)”. Yüksek Lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2019.
• Altıner, Süleyman. “Ebu’l-Fazl Musa İznikî’nin Zâdu’l-İbâd (Kullara Gıda) Adlı Eseri (Giriş - Dil İncelemesi - Metin - Sözlük - Dizin)”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2017.
• Alves, Rômulo ve Ierecê L Rosa. “Why study the use of animal products in traditional medicines?”. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 1 (2005): 5.
• Anonim. Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât. haz. Bekir Sarıkaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019, s.418-419.
• Aydın, Çiğdem. “Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Söz Dizimi] -Metin [1b-70a Varakları Arası] -Dizinler)”. Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2016.
• Aynacı, Mihrican. “Sultâniyye (İnceleme, Metin, Dizin)”. Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2014.
• Balaban, Âdem. “Muhammed ibni Hasan ibni Aliyyi’l-Hüseyn’in Tabirnamesi (Metin, Sözlük, Dil İncelemesi)”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi. 2011.
• Balcı, Melek. “Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvanî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2021.
• Bekmez, Hasan. “Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (72b-151b) (İnceleme-Metin-Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2009.
• Biçer, Hacı Mehmet. “Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytâr (Metin-İnceleme-Dizinli Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2011.
• Buçukcu, Zeynep. “Mahmud bin Kadı-i Manyas'ın 'Acebü'l-Üccab Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Dizini”. Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi. 2017.
• Büyükşekerci, Aslıhan. “Şeyh Ali’ye Ait Bir Tabirname”. Yüksek Lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2019.
• Cavlazoğlu, Ahu. “Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (1a-72a) (İnceleme-Metin-Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2009.
• Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa). Müntahab-ı Şifâ I. haz. Zafer Önler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
• Costa-Neto, Eraldo M. “Animal-based medicines: biological prospection and the sustainable use of zootherapeutic resources”. Anais da Academia Brasileira de ciências 77 (2005): 33-43.
• Costa-Neto, Eraldo M. “Healing with animals in Feira de Santana City, Bahia, Brazil”. Journal of Ethnopharmacology 65 (1999): 225–230.
• Çabuk, Eren. “Envârü’l-Âşıkîn’in Pertev Paşa Nüshası (133a-264a) (Giriş, Şekil Bilgisi, Metin, Dizin, Tıpkıbasım Örnekleri)”. Yüksek Lisans tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2020.
• Çağıran, Önder. “Ahmed-î Dâ’î Tıbb-ı Nebevî (İmlâ – Fonetik -Morfoloji – Karşılaştırmalı Metin – İndeks ve Sözlük)”. Doktora tezi, İnönü Üniversitesi, 1992.
• Çelebi, Özlem. “Muhammed ibni Hasan ibni Aliyyi’l-Hüseyn’in Tabîr-Nâme’si Üzerinde Dil Bilgisi Çalışması”. Yüksek Lisans tezi, Karabük Üniversitesi, 2017.
• Çetin, Abdülbaki. “Ahmet Abdülcebbaroğlu Tuhfetü’l-Letâyif (Giriş - İnceleme – Metin - Dizin)”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi. 2002.
• Çil, Murat. “Müʾmin bin Mukbil Sinob’i Zahîre-yi Murâdiyye (İnceleme-Metin-Dizin)”. Doktora tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2021.
• Daşdelen, Ömer. “Ahmed-i Dâ‘î Tercüme-i Tefsîr-i Ebu’l-Leys-i Semerkandî Hicr, Nahl, İsra Sureleri (189b-233a) Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Dioscorides. De Materia Medica. çev. Lily Y. Beck. New York: Georg Olms Verlag, 2005.
• Eminoğlu, Hatice. “Müşkil-Güşâ (Ta’bir-nâme) (Dil Bilgisi-Metin-Dizin)”. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2003.
• Erdem, Şadiye. “Yazıcıoğlu Ahmed Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât (v.40a-79b)”. Yüksek Lisans tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi. 2018.
• Fischer, Marta Luciane, Maria Fernanda Turbay Palodeto ve Erica Costa dos Santos. “Uso de animais como zooterápicos: uma questão bioética”. História, Ciências, Saúde-Manguinhos 25(1) (2018): 217–243.
• Gedizli, Mehmet. “‘Acâibül’l-Mahlûkât, Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin, Sözlük”. Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2011.
• Genç, Gülcan. “Muhammed b. Aksarayî, Teferrücü’l-Ümerâ (Dil incelemesi- Metin ve Sözlük)”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Göçgün, Serap. “Abdulvehhāb bin Yusuf’un Müntehab-ı Fi’t-Tıbb Adlı Eseri”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2010.
• Göl, Osman. “Ali bin Abdurrahman ‘Acâibü’l-Mahlûkât (1.-35. Varak)”. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi. 2008.
• Gümüşatam, Gürkan. “Hazâ Kitâb u Hükemâ-yı Tertîb-i Mu’âlece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Dizin-Terimler Sözlüğü)”. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
• Güneş, Aysel. “Kâbusnâme’nin Bilinen İlk Türkçe Çevirisi (Giriş -Metin – Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
• Güven, Meriç. “Abdulvehhâb bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin)”. Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2005.
• Hakim Ibni Sina. Canon of Medicine Book II: Materia Medica. New Delhi: Jamia Hamdard, 1998.
• Hekim Bereket. Hulasa. Metin – Sözlük. haz. Binnur Erdağı Doğuer. Ankara: Ürün Yayınları, 2016.
• Ibn el-Beithar. Traité Des Simples I. çev. L. Leclerc. Paris: Imprimerie Nationale, 1877.
• Ibn el-Beithar. Traité Des Simples II. çev. L. Leclerc. Paris: Imprimerie Nationale, 1881.
• İbn Baytâr. Tercüme-i Câmi‘u Müfredâti’l-Edviye ve’l-Eğziye. haz. Kevser Topkar, vd. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, 2017.
• İlhan, Nadir. “Eşref bin Muhammed Hazâ’inu’s-Sa’âdât (İnceleme – Metin - Dizin)”. Doktora tezi, Fırat Üniversitesi, 1998.
• İshâk bin Murâd. Edviye-i Müfrede. haz. Mustafa Canpolat ve Zafer Önler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Karaman, Muhammet İhsan. “Osmanlı Tıbbında İlk Bahname Örneği Musa b. Mesud’un Bahname Tercümesi ve Modern Üroloji Açısından Değerlendirilmesi”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Kaya, Elif. “Envâ-ı Emrâz İnceleme-Metin-Dizin”. Yüksek Lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2009.
• Kaya, Emel. “Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri”. Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi. 2008.
• Kete, Ayşe. “Segürnâme (İnceleme-Metin-Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2008.
• Kırbaç, Selçuk. “Hayâtü’l-Hayevân Tercümesi (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin-Sözlük)”. Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 1999.
• Kırmalı, Fatih. “Ta‘bir-nâme-i Türkî (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2011.
• Koldanca, Nesibe. “Teshil’in Nüshası Üzerine Dil Bilgisi Çalışması (Metin-İnceleme-Dizin-Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Karabük Üniversitesi, 2018.
• Küçük, Esma. “Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesinde Bulunan ve Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarnâmeler: Kitabu Baytarnâme II (vr. 42b – 94b) (İnceleme – Metin – Dizin – Tıpkıbasım)”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
• Lev, Efraim. “Traditional healing with animals (zootherapy): medieval to present-day Levantine practice”. Journal of Ethnopharmacology 85(1) (2003): 107-118.
• Malçok, Esra. “Aristo’ya Atfedilen Anonim Baytarnāme (vr. 48b-105b) (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım)”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
• Moura, Flávia de Barros Prado ve José Geraldo Wanderley Marques. “Zooterapia popular na Chapada Diamantina: uma medicina incidental?”. Ciência & Saúde Coletiva 13 (2008): 2179–2188.
• Özdemir, Güllü. “Hekim Beşir Çelebi, Mecmû’atü’l-Fevâyid (Giriş – İnceleme – Çeviri Yazılı Metin – Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, 2018.
• Özer, Osman. “Ahmedî Tervîhü’l-Ervâh (Giriş – İnceleme – Metin)”. Doktora tezi, Fırat Üniversitesi, 1995.
• Öztürk, Seyfullah. “Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Metin-Gramatikal Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2012.
• Peker, Nur Melik. “Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarnâme (İnceleme, Metin ve Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. 2019.
• Pliny. Natural History VIII, Libri XXVIII-XXXII. çev. W. H. S. Jones. Cambridge: Harvard University Press, 1963.
• Quave, Cassandra L. ve Andrea Pieroni. “Mediterranean Zootherapy: A Historical to Modern Perspective”. ed. Rômulo Romeu Nóbrega Alves ve Ierecê Lucena Rosa. Animals in Traditional Folk Medicine. Berlin: Springer, 2013: 303-316.
• Samuk, Oğuz. “Mütercimi Bilinmeyen İkinci Kabus-nâme Tercümesi (1b-43b) (Metin - Dil İncelemesi - Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Serpell, James A. “Animal-Assisted Interventions in Historical Perspective”. Ed: Aubrey H. Fine. Handbook on Animal-Assisted Therapy: Theoretical Foundations and Guidelines for Practice. San Diego CA: Academic Press, 2010: 11-19.
• Şahin, Mehmet Ünal. “Mü’min bin Mukbil Miftâhü’n-Nûr ve Hazâinü’s-Sürûr (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini)”. Doktora tezi, İnönü Üniversitesi, 1994.
• Şengün, Musa. “‘Alî bin İshâk Müfredât-ı Mükellef (Giriş, Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme, Metin, Sözlük)”. Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2017.
• Şeyhî. Dîvân. haz. Halil Biltekin. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. (erişim: 15.12.2023).
• Tabîb İbn-i Şerîf. Yâdigâr. haz. Komisyon. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2017.
• Tıraşçı, Serap. “Tabir-Nâme (Dil Özellikleri-Metin-Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
• Tuna, Cem. “Berlin El Yazmaları Kütüphanesi’ndeki Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin)”. Yüksek Lisans tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2016.
• Tutmacı. Tabiatnâme. haz. Yakup Karasoy. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018, s.50.
• Türüt, Aslıhan. “Cevâmi’t-Tabirî Fi’r Rüyâ Tercümesi”. Yüksek Lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2019.
• Uçar, İlhan. “Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler)”. Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2009.
• Weiss, Harry B. “Entomological medicaments of the past”. Journal of the New York Entomological Society 55 (1947): 155–168.
• Yıldırım, Onur. “Et-Teshil Fi’t-Tıbb (Kitâb-ı Teshįli’l-Mevlanâ Şemseddin) (İnceleme-Metin-Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2010.
• Yıldız, Elifnur. “Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’t-Tıbb (Giriş-İnceleme [Ses ve Şekil Bilgisi] -Metin [70b-141a Varakları Arası] -Dizin)”. Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2016.