Arşiv Belgeleri Işığında Şeyhülislâm Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi

Yıl 2024, Sayı: 22, 131 - 149, 15.09.2024

Nazenin S. Güler

https://doi.org/10.21021/osmed.1434300

Öz

III. Mustafa döneminde (1757-1774) iki kez Şeyhülislâm olan Veliyyüddin Efendi II. Bâyezid’in İstanbul’da inşa ettirdiği külliyesinde müstakil bir kütüphane binası inşa ettirmiştir. II. Bâyezid Külliyesi’nin eğitim faaliyetinin tamamlayıcı unsuru olarak kurulan Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi nadir kaynakların bulunduğu zengin koleksiyonuyla ilim erbabının uğradığı önemli merkezlerden biri olmuştu. Dönemin fikir ve düşünce hayatının gelişip zenginleşmesine önemli katkılar sunan Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi bir vakıf kurumu olarak verdiği hizmetlerle ülkenin kütüphanecilik tarihinde yerini almıştır. Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi birçok yönüyle arşiv belgelerine konu olmuştur. Çalışma kapsamında Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi ve Atatürk Kitaplığı Arşivi incelenmiştir. Bu incelemede kütüphanenin muhasebe kayıtlarını içeren birçok defter tespit edilmiştir. Bu defter kayıtları Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi’nin yönetim ve denetimi, muhasebe bilançosu ve personel kadrosu gibi konular hakkında bilgi sunmaktadır. Muhasebe defterlerinin yanı sıra kütüphanenin personel atamasına dair tevcihât, tamir-onarım, katalog ve kitap listesini içeren kayıtlar gibi çeşitli arşiv belgeleri tespit edilmiştir. Bu çalışma Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi’nin müstakil ve bağımsız niteliği, iç örgütlenmesi, okuyucu hizmeti, muhasebe bilançosu, sahip olduğu koleksiyonu ve tarihsel süreç içerisindeki fiziki yapı durumu arşiv kayıtlarının verileri ışığında bir bütünsellik içerisinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kütüphane, Şeyhülislam Veliyyüddin Efendi, Osmanlı vakıf kütüphaneleri, II. Bâyezid İstanbul Külliyesi.

The Library of Shaykh al-Islam Veliyyuddin Efendi in Light of Archive Documents

Öz

Veliyyüddin Efendi, who served twice as Şeyhülislâm during the reign of Sultan Mustafa III (1757-1774), constructed an independent library building within the complex built by Bâyezid II in Istanbul. Veliyyüddin Efendi Library, which was established as a complementary element of the educational activities of the Bayezid II Complex with its rich collection of rare resources, became one of important centers visited by scholars. The library as a foundation institution, made significant contributions to the development and enrichment of the intellectual life of the period and took its place in the country's librarianship history by the services it provided in the field. Veliyyüddin Efendi Library became the subject of archive documents on many aspects. Within the scope of the study, the Archives of the General Directorate of Foundations, the Presidential State Archives Ottoman Archives and the Atatürk Library Archives were examined. In this examination, many books containing the accounting records of the library were identified. These accounting records provide information about the management and control, accounting balance sheet and personnel of Veliyyüddin Efendi Library. In addition to the accounting books, various archival documents on personnel appointments, maintenance, catalog and book list were identified. In this study, the independent nature of Veliyyüddin Efendi Library, its internal organization, reader service, accounting balance sheet, collection and physical structure throughout the historical process were examined holistically in the light of archive records.

Anahtar Kelimeler

Library, Sheikhulislam Veliyyüddin Efendi, Ottoman foundation libraries, The Bayezid II Istanbul Complex

Kaynakça

• 1.1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi [BOA]
• BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 3503/262677.
• BOA, Bab-ı Defter Haremeyn Muhasebe Defterleri (D.HHMH.d), 21735.
• BOA, Evkâf Defterleri (EV.d), 9202; 9276; 9512; 9942; 9943; 21346.
• BOA, Evkâf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d), 746; 5735; 7028; 7909; 6229; 6765; 6841; 6975; 7607; 7739; 7909; 7973; 8105.
• BOA, Evkâf Mektubî Kalemi (EV.MKT), 2482/22; 3118.
• BOA, İrade Hususi (İ.HUS), 174/3. BOA, İrade Maarif (İ.MF), 7/29.
• BOA, Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi (MF.MKT), 401/25; 465/65; 568/28; 720/27; 916/2; 967/7; 969/25; 1037/30; 1046/52; 1088/61; 1169/58; 1230/6.
• BOA, Maârif Nezâreti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF.İBT), 217/65; 217/97; 219/34.
• BOA, Evkâf Mektubî Kalemi Cihat Kalemi (EV. MKT.CHT), 697/282.
• 1.2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
• VGM. 745 Numaralı defter, sayfa nr. 61, sıra nr. 13. Veliyyüddin Efendi ibni Mustafa Ağa Vakfı’na ait 1182 tarihli zeyl vakfiye (Mütercim: Osman Keskioğlu).
• 1.3. Atatürk Kitaplığı Arşivi
• Defter-i Kütüphâne-i Veliyü’d-dîn, Dersa’âdet 1304 Mahmut Bey Matbaası. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı B/218
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmed Vâsıf. Vâsıf Târih. I. H. 1247/M. 1831 http://archive.org/details/tarihivasfmahasi01ahme/page/n223/mode/2up. (erişim: 2023 Aralık)
• Anameriç, Hakan. “Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi”. Otam Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 19 (2006): 53-78.
• Ata, Bahri. “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Bir Ders Araç ve Gereçleri Lojistik Merkezi: Maârif Kütüphanesi (1872-1895)”. Tarih Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi- 1 (2009): 27-36.
• Atatürk Kitaplığı Belediye Yazmaları, Cevdet Paşa Yazmaları ve Kur’an-ı Kerimler Alfabetik Kataloğu. Haz., Bayraktar, Nail. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları. 1997.
• Ateş, Nilüfer. “1869 Tarihli Bir Sayım Listesi Işığında İstanbul Vakıf Kütüphaneleri”. Diyanet İlmî Dergi, 58 (2022): 791-836.
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sât’ Efendi, Süleymân Besîm Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi’. Haz., Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Cunbur, Müjgan. Şeyhülislâm Veliyüddin Efendi Vakıfları ve Kütüphanesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1969.
• Çavdar, Tuba. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1995
• Duman, Hasan. “Kuruluşunun 100. Yılında Beyazıt Devlet Kütüphanesi.” Türk Kütüphaneciler Dergisi. 31/4 (1982): 158-163.
• Eren, Fatma Betül. “Şeyhülislamların İstanbul’daki İmar Faaliyetleri.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
• Erünsal, İsmail E. “Âtıf Efendi Kütüphanesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi, 4 (İstanbul 1991), ss. 60-61.
• Erünsal, İsmail E. “Veliyyüddin Efendi Kütüphanesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi, 43 (İstanbul 2013), ss. 42.
• Erünsal, İsmail E. “Köprülü Kütüphanesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi, 26 (Ankara 2002), ss. 257-258.
• Erünsal, İsmail E. “Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik.” Milli Eğitim Dergisi, 208 (2015, 1 Ekim): 194-199.
• Hasret, Birışık, “Salnâmelere Göre Maârif-i Umûmiyye Nezâreti”, Yüksek lisans tezi, Balıkesir Üniversitesi, 2017.
• Güler, Nazenin Saadet. “Kuruluşundan Günümüze İstanbul II. Bâyezid Külliyesi.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2021.
• İlmiyye Sâlnâmesi. Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar. der. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: İşaret Yayınyaları, 1998.
• İpşirli, Mehmet. “İstanbul’da İlim ve Kültür Hayatı.” 15-16. Asırlar, I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu. (2013): 371-382.
• Kundak, Ali Nihat. “Eyüp’te Medfun Şeyhülislâm Veliyyüd-dîn Efendi ve Oğlu Mehmed Emin Efendi.” IX. Tarihi, Kültür ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu. (2005): 338-351.
• Mehmed, Süreyya. Sicill-i Osmanî. 5. haz. Nuri Akbayar, Seyit Kahraman İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Özcan, Tahsin. “Veliyyüddin Efendi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 43 (İstanbul 2013), ss. 40-42.
• Pamuk, Şevket. “Kuruş.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 26 (Ankara 2002), ss. 458-459.
• Salnâme-i Devlet-i Âlîyye-i Osmâniyye 1316, Alem Matabaası Mahmud Bey.
• Salnâme-i Devlet-i Âlîyye-i Osmâniyye 1317, Dârü’l-Hilâfeti’l-Âliyye, Matbaa-i Âmire, Def’a 54 H. 1317.
• Salnâme-i Devlet-i Âlîyye-i Osmâniyye 1318. Alem matbaası
• Salnâme-i Devlet-i Âlîyye-i Osmâniyye 1319, Dârü’l-Hilâfeti’l-Âliyye, Matbaa-i Âmire, Def’a 57 H. 1319. Salnâme-i Devlet-i Âlîyye-i Osmâniyye 1321. Alem matbaası
• Sayıoğulları, Recep Sadri. “Türk Ta’lik Yazı Ekolünün Doğuşunda Şeyhülislam Veliyyüddin Efendi”, Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1991.
• Ünsal, Behcet. “Türk-Vakfı İstanbul Kütüphanelerinin Mimâri Yöntemi.” Vakıflar Dergisi. 18 (1984): 95-124.
• Ünver, Süheyl. “İkinci Selim’e Kadar Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında.” IV. Türk Tarih Kongresi. Türk Tarih Kurumu Yayınları. (1952): 294-312.
• Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. haz. Kut- Bayraktar). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Yüksel, İ. Aydın. Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri V. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1983.
• 3. İnternet Kaynakları \ Online Erişim
• https://www.beyzit.yek.gov.tr. (2023, 24 Aralık).