II. Abdülhamid Döneminde Türkçe Öğretimi

Yıl 2024, Sayı: 22, 333 - 349, 15.09.2024

Ali Fuat Arıcı , Yusuf Günaydın

https://doi.org/10.21021/osmed.1442849

Öz

Dünyanın en eski dillerinden biri olan Türkçenin öğretim tarihi, tespit edildiği kadarıyla oldukça yenidir. Yaklaşık iki asır öncesine kadar Türk çocuklarının aileden veya çevreden öğrendikleri düzeyde Türkçe okuma, konuşma ve dil bilgisi becerisine sahip olduğu görülmektedir. Türkçe öğretimi alanında 1850’li yıllara kadar yazılan eserlere bakıldığı zaman bu eserlerin büyük ölçüde yabancılara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme alındığı görülmektedir. Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkmasıyla anayasayı (Kanun-ı Esasi) teşkil etme çalışmalarının başlaması dil sorununun, bir kez daha resmî çevrelerce tartışılmasını sağlamıştır. Anayasanın 18. maddesinde, Osmanlı Devleti’nin resmî dilinin Türkçe olduğu ve devlet hizmetine girecekler için bu dilin bilinmesi gerektiğine dair hüküm (1876), Tanzimat döneminden önce ve Tanzimat döneminde Sarayın ve aydınların dil üzerine yapmaya çalıştıkları bazı reformlara resmiyet kazandırmıştır. Sultan II. Abdülhamid’in devletin resmî dilini Türkçe yapması Türkçe öğretimi sürecinin seyrini değiştirmiştir. Türkçenin resmî dil kabul edilmesi, Türkçe ile ilgili gramer kitaplarının sayısının artması ve okullarda Türkçenin müfredatta yerini alması hem Türklerin kendi ana dillerini öğrenmesini hem de yabancıların Türkçeyi önemsemesini sağlamıştır. Bu çalışmada, Sultan II. Abdülhamid döneminde Türk çocuklarına Türkçe öğretimi konusu ele alınmıştır. Çalışmanın kapsamı dolayısıyla azınlık okullarındaki Türkçe öğretimi çalışmaları ile yabancıların kendi toplumlarına Türkçe öğretme faaliyetlerine yer verilmemiştir. 1876-1909 yılları arasını kapsayan süreçte ana dili olarak Türkçe öğretimi alanında yaşanan gelişmeler ve kaydedilen ilerlemeler incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

II. Abdulhamid, Türkçe öğretimi, Osmanlı'da eğitim

Turkish Language Education during the Abdulhamid II Era

Öz

The history of teaching Turkish, one of the oldest languages of the world, is quite recent as far as it has been determined. Until about two centuries ago, Turkish children could reach to a level of Turkish language reading, speaking and grammar proficiency as much as they could acquire from their families or social surroundings. Having a closer look at the works of Turkish language education published until 1850s, it is found out that most of the works were written with the aim of teaching Turkish to foreigners. Sultan Abdulhamid II’s acceding to the throne and attempts on creating a constitution (The Ottoman Basic Law) raised the Turkish language question back to the agenda to be discussed by the officials. In the article 18 of the Ottoman Law, it was stated that Turkish is the official language of the Ottoman Empire and the officials serving the government must be proficient in Turkish (1876). These provisions were formalized before and during the Tanzimat Era by the chamber and intellectual’s efforts on reforming the Turkish language. Sultan Abdulhamid II declared Turkish as the official language of the government, which changed the course of the Turkish language in history. The fact that Turkish was accepted as the official language, Turkish grammar books were published, and Turkish language lessons were integrated in the curriculum at schools, motivated Turkish people to learn their mother tongue and foreigners to give more importance to Turkish as a foreign language. In this paper, teaching Turkish-to-Turkish children during Sultan Abdulhamid II Era is discussed. Since the duration of the presentation is limited, practices of teaching Turkish at minority schools and practices of teaching Turkish by foreigners in their own communities are not included.

Anahtar Kelimeler

Abdulhamid II, Turkish language teaching, Education in the Ottoman Empire

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y. MTY, 252/19.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF MKT, 68/15.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR SYS, 2388/29.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF MKT, 1207/17.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y. MTV. 25/52.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF MKT, 898/50.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), A)MTZ KB, 3/18.
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MF İBT, 152/11.
• Araştırma İnceleme ve Diğer Kaynaklar
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (MÖ 1000 MS 2016). Ankara: Pegem Yayınları, 2016.
• Alkan, Necmettin. Türkiye’de Siyasi Hesaplaşma Aracı Olarak Sultan II. Abdülhamid: Kızıl Sultan’dan Ulu Hakan’lığa Dönüşen Algı. Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi içinde. s. 61-85. İstanbul: Bağcılar Belediyesi. (2022
• Altınova, Ayşegül. “Osmanlı Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2010. Atsız, Hüseyin Nihal. Türk Tarihinde Meseleler. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 2018.
• Azap, Eralp Yaşar. “Osmanlı Okullarında Türkçenin Öğretimine Genel Bir Bakış.” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 20 (2024): 242-265.
• Baltacı, Cahit. Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim. (Ed. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca) Türkler, C.11, 446-462, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Başar, Umut. “Yüzbaşı İhsan’ın Kavâʿid-i İmla ve Tahrir’inin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Baykara, Tuncer. “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucularının Yetiştiği Bir Dönem Olarak Sultan II. Abdülhamid Çağı.” Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi içinde. s. 55-61. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2022.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2002.
• Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Tan Matbaası, 2004.
• Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi.” Osmanlı Araştırmaları. 47 (2016): 353-409.
• Çevik, Nurcan. “II. Abdülhamid Dönemi Eğitimdeki Gelişmeler: Kastamonu Örneği.” Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Develi, Hayati. Osmanlı Türkçesi Kılavuzu-1. İstanbul: Kesit Yayınları, 2008.
• Develi, Hayati. Osmanlı’nın Dili. İstanbul: Kesit Yayınları, 2009.
• Dirgen, Sefa. “II. Abdülhamid Dönemi Muhafız Taburu: Ertuğrul Süvari Alayı.” Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Emiroğlu, Gülmisal. “2. Abdülhamid Dönemi Layihalarında Eğitim ve Öğretim Meseleleri.” Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Engin, Vahdettin ve Vurgun, Ahmet. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla Osmanlıcılık-Türkçülük Algısı ve 19. Yüzyılın Başlarında Modernleşme Çabası, Türkler Uzun Bir Serüvenden Kısa Notlar. İstanbul: Arvana Yayınları, 2014. Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1997.
• Ertem, Rekin. Dil Öğretimi (Ed. E. Erverdi, M. Kutlu ve İ. Kara) Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C.2, s.300-305, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1997.
• Fortna, Benjamin C. Mekteb-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim. Çev., Pelin Siral. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Gündüz, Mustafa. Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa. Ankara: Doğubatı Yayınları, 2015.
• Gündüz, Mustafa. “Sultan II. Abülhamid Dönemi Eğitim Tarihçiliğinde Yöntem ve İdeoloji.” Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi içinde. s. 269-281. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2022.
• Gürel, Zeki & Aksoy, Tarık. “Türkçe İlk Alfabe Kitabı Nuhbetü’l-Etfâl’de Türkçe Öğretim Metodu ve Günümüzdeki Bazı Uygulamalar.” Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2/17 (2008): 1-29.
• Hafızoğlu, Taner. “II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) İlk ve Ortaöğretim Kurumlarında Müfredat.” Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• İstiklal Marşı Derneği. Türk’ün Dili Kur’an Sözü. İstanbul: TİYO Yayınları, 2016.
• Kalenderoğlu, İhsan ve Dağdelen, Selçuk. “Yenilikçi Eğitimin Mimarı: Selim Sabit Efendi.” Ed. A. F. Arıcı. Büyük Eğitimciler içinde. s.135-146. Ankara: Pegem Kültür Yayınları, 2020.
• Karal, Enver Ziya. “Tanzimat’tan Sonra Türk Dili Sorunu”, (Ed. M. Belge), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Cumhuriyeti Ansiklopedisi C. II, s. 314-333. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Karal, Enver Ziya. “Osmanlı Tarihinde Türk Dili Sorunu (Tarih Açısından Bir Açıklama).” Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Karataşer, Büşra. “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikası Hakkında Bir Değerlendirme.” The Journal of Academic Social Science Studies, 57 (2017): 423-434.
• Karpat, Kemal. H. Osmanlıdan Günümüze Edebiyat ve Toplum. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Kaynak, Aziz. “Emperyal Modernlik ve II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Reformları.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Ortaylı, İlber. Osmanlıya Bakmak Osmanlı Çağdaşlaşması. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2016.
• Özkan, Selim Hilmi. “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Dil Eğitimi.” Turkish Studies 5, 3 (2010): 1783- 1800.
• Özmakas, Yavuz. “Bir Kitabın Peşinde: Bir Kültür Dedektifliğinin Öyküsü”, Belleten, 5 (1994): 36-37 Parlar, Muammer. Rasulü Ekrem Söyledi İşiten Türk Oldu. İstanbul: TİYO Yayınları, 2015.
• Polat, Nazım Hikmet. “Ahmet Cevdet Paşa ve Türkçenin Öğretimi.” TÜBAR-XIII (2003): 447-454.
• Topuzkanamış, Ersoy. “Osmanlı Dönemi İlk Modern İptidaiye ve Rüştiye Programlarında Türkçe Eğitimi: 1891 Yılı Örneği”, OTAM, 43 (2018a): 247-280.
• Topuzkanamış, Ersoy. “Osmanlı Dönemi İlk Modern İdadi Programlarında Türkçe Eğitimi: 1892 Yılı Örneği”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 19, (2018b): 185‐226.
• Unan, Fahri. “Sahn-ı Seman” İslam Ansiklopedisi, (35. cilt), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Ungan, Suat. Türkçenin Türklerden Çektikleri, Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2015.
• Vurgun, Ahmet. “II. Abdülhamid Döneminde Bursa'da Eğitim-Öğretim Faaliyetleri.” Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2018.