Osmanlı’da Modern Kimya Sanayisinin İnşasına Yönelik Bir Girişim: Hâmız-ı Karbon İmaline Mahsus Osmanlı Anonim Şirketi

Yıl 2024, Sayı: 22, 286 - 315, 15.09.2024

Ruhat Alp

https://doi.org/10.21021/osmed.1452110

Öz

1910 yılında tarih sahnesine çıkan “Hâmız-ı Karbon İmaline Mahsus Osmanlı Anonim Şirketi”, II. Meşrutiyet’in liberal ve demokratik ortamı içerisinde kurulan şirketlerden birisiydi. Ne var ki, fabrikasında başta hâmız-ı karbon (karbonik asit) ve oksijen olmak üzere çeşitli asitlerin üretimi yapan şirket, diğer şirketlerin ürün portföyleri ve ürettikleri hizmetlere nazaran, alanında tekti. Osmanlı topraklarında, Osmanlı vatandaşları tarafından kurulmuş, karbonik asit ve sair asitleri üretmeyi hedefleyen başka bir anonim şirket yoktu. Haddizatında bu durum, II. Meşrutiyet dönemi ekonomik hayatının canlılığını, esnekliğini, üretkenliğini ve çeşitliliğini çarpıcı bir şekilde gözler önüne sermekteydi. Kaldı ki modern ve endüstriyel kimya alanında sağlam bir donanım, teknoloji ve altyapı gerektiren bu girişim, Osmanlı topraklarında modern bir kimya sanayinin kurulması noktasında da önemli bir adımdı. Bu bağlamda bu makalede, modern kimya ilminin gelişim süreci, Osmanlı literatüründe “hâmız-ı karbon” meselesinin ne şekilde ele alındığı, XX. yüzyılın başlarında Osmanlı kimya sanayisinin halihazırı gösterilmeye çalışılacak ve Osmanlı arşiv belgeleri ışığında “Hâmız-ı Karbon İmaline Mahsus Osmanlı Anonim Şirketi”nin kuruluş ve fesih süreçlerine değinilecektir. Faaliyet yürüttüğü alan ve ürün yelpazesi ciddi bir uzmanlaşma ve profesyonelliği zorunlu kılan böyle bir şirketin varlığının kuvveden fiile çıkarılması, kuşkusuz Osmanlı iktisat ve üretim tarihine mütevazı bir katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Modern Kimya, Anonim Şirket, Kimya Sanayi, Karbonik Asit.

An Initiative towards the Construction of a Modern Chemical Industry in the Ottoman Empire: The Hâmız-ı Karbon İmaline Mahsus Osmanlı Anonim Şirketi

Öz

The “Ottoman Joint Stock Company for the Production of Hâmız-ı Karbon", which appeared on the stage of history in 1910, was one of the companies established in the liberal and democratic environment of the Second Constitutional Monarchy. However, the company, which produced various acids, especially carbonic acid and oxygen, in its factory, was unique in its field compared to the product portfolios and services provided by other companies. There was no other joint stock company established by Ottoman citizens in the Ottoman territory aiming to produce carbonic acid and other acids. İn fact, this situation dramatically revealed the vitality, flexibility, productivity and diversity of the economic life of the second Constitutional period. Moreover, this initiative, which required solid equipment, technology and infrastructure in the field of modern and industrial chemistry, was an important step in establishing a modern chemical industry in the Ottoman lands. İn this sense, in this article will try to explain the development process of modern chemistry, how the issue of "carbonic acid" was handled in the Ottoman literature, the current state of the Ottoman chemical industry in the early twentieth century and in the light of Ottoman archive documents, the establishment and dissolution processes of the "Ottoman Joint Stock Company for the Production of Hâmız-ı Karbon" will be discussed. The disclosure of the existence of such a company, whose field of activity and product range required serious specialization and professionalism, will undoubtedly make a modest contribution to the history of Ottoman economics and production.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Modern Chemistry, Joint Stock Company, Chemical Industry, Carbonic Acid.

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri: Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV).
• Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Mukavele Kısmı (A. DVN. MKL).
• Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3).
• Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT).
• İrade Ticaret ve Nafia (İ. TNF).
• Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO).
• II. Osmanlı Türkçesi Kitap, Sözlük ve İstatistikler
• Burdurlu M. Hayati. Kimya-yı Gayr-i Uzvî. Tab’-ı Sânî, Dersaadet: Kanaat Matbaası, R. 1331.
• Grimaux, Eduard. Kimya-yı Gayr-ı Uzvî., Mütercimleri: Aziz Mahmud-Abdi Bin Raif, Cild-i Evvel, İstanbul: Karabet Matbaası, 1307.
• Hasan Vahid. Usul-i Kimya-i Sanayi. İstanbul: H. 1296.
• Kâmûs-ı Turkî. Hazırlayan: Şemseddin Sami, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2005.
• Pelouse. Zübdetü'l-Kimya. Mütercimi: Sakızlı Mehmed Hayreddin, İstanbul: H. 1291.
• Ticaret ve Ziraat Nezâreti / 1329, 1331 Seneleri Sanayi İstatistiği, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333-1917.
• III. Kitap, Makale ve İnceleme Eserler
• Aftalion, Fred. A History of The İnternational Chemical İndustry. Translated by Otto Theodor Benfey, Philadelphia: Chemical Heritage Press, 2001.
• Aydın, Ayten Koç. “Simya”. TDV İslam Ansiklopedisi, 37 (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), ss. 218-220.
• Başkutlu, Salih. “Klasikten Moderne Osmanlı Değirmenciliği.” Kadim 3 (Nisan 2022): ss. 209-240.
• Başkutlu, Salih, Osmanlı Devleti’nde Değirmencilik Endüstrisi ve Buhar Değirmenleri. İstanbul: Libra Yayınları, 2022.
• Braudel, Fernand. Uygarlıkların Grameri. Çev., Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 1996.
• Bunch, Bryan – Hellemans, Alexander. The History of Science And Technology, New York: Houghton Mifflin Company, 2004.
• Dölen, Emre. “İstanbul’da Kimya Eğitimi”. Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. Editör: Çoşkun Yılmaz. Cilt: 9, İstanbul: 2015.
• Günergun, Feza. “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye‘sinde Kimyada Adlandırma”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5/1 (2003): 1-34.
• Habashi, Fathi. “The Age of Alchemy History of Chemistry, Metallurgy, And Civilisation”. Interdisciplinary Science Reviews 23/4 (1998): 348-361.
• Hudson, John. The History of Chemistry. New York: Chapman&Hall, 1992.
• Johnston, John. “The History of Chemistry”. The Scientific Monthly 13/1 (July 1921): 5-23.
• Kahya, Esin. Cabir b. Hayyan/Modern Kimyanın Kurucusu. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Kansu, Aykut. İttihadcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi 1908-1913. İstanbul: İletişim Yayınları 2016.
• Moore, F. J.. A History Of Chemistry. New York: Mcgraw-Hill Book Company, 1918.
• Parrington, J. R.. A Short History of Chemistry, 3 ed., London: MacMillan & Co., 1960.
• Sezgin, Fuat. İslam'da Bilim ve Teknik. Çeviri: Abdurrahman Aliy- Eckhard Neubauer, Cilt: 4, Ankara: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008.
• The Chemical İndustry. Editors: David H. Sharp and Trustham F. West. London: Published for the Society of Chemical İndustry, 1982.
• Thorpe, Thomas Edward. History of Chemistry. Volume: I, London: G. P. Putnam’s Sons, 1909.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “Câbir İbn Hayyân”. Bilim ve Teknik 534 (Mayıs 2012): 72-75.
• Toprak, Zafer. “Osmanlı Devleti’nde Sayısallaşma ya da Çağdaş İstatistiğin Doğuşu”. Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik (içinde). Haz., Halil İnalcık ve Şevket Pamuk. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000, ss. 95-112.
• Toprak, Zafer. Milli İktisat-Milli Burjuvazi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi. Çev., Nejdet Gök. Cilt: 2, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• IV. İnternet Siteleri ve Online Kaynaklar
• “A Brief History of Chemistry.” Erişim 13 Ekim, 2023. https://chem.libretexts.org.
• “Alkali”. Erişim 18 Ekim, 2023. https://www.britannica.com.