Osmanlı Devleti’nde Eğitimdeki Modernleşmenin Taşraya Yansıması: Akçaâbad Mekteb-i Rüşdiyesi Örneği

Yıl 2024, Sayı: 22, 169 - 199, 15.09.2024

Ahmet Gülenç

https://doi.org/10.21021/osmed.1477926

Öz

Osmanlı Devleti’nde modernleşme sürecinde idari, askeri, eğitim, sosyal ve ekonomik alanlarda birçok reform ve ıslahat hareketi gerçekleşmiştir. Eğitim alanında yapılan reformların taşradaki yansımalarından bir tanesi de günümüz ortaokul seviyesinde eğitim-öğretim faaliyetinde bulunan rüşdiye mekteplerinin kurulmasıdır. 1869’da yayımlanan Maarif Nizamnamesi’ni müteakip imparatorluk topraklarının dört bir tarafında yeni rüşdiye mektepleri kurulmuştur. Bu mekteplerden bir tanesi de 1892’de eğitim-öğretime başlayan Akçaâbad Rüşdiye Mektebi’dir. Akçabaad Rüşdiye Mektebi’nin kuruluşu ve gelişimi, mektepte okutulan dersler, öğrenci ve öğretmenlerin nitelik, nicelik ve karşılaştıkları sorunlar bu çalışmanın temel problematiğini teşkil etmektedir. Çalışmanın temel amacı bu problematikler ekseninde Akçaâbad Rüşdiye Mektebi’ndeki eğitim-öğretim uygulama ve pratiğinin nasıl ortaya çıktığı ve gelişim gösterdiğini tespit etmektir. Çalışma çok yönlü bir araştırmayı gerekli kıldığından döneme ait arşiv vesikaları, devlet, vilayet ve maarif salnameleri, nizamnameler ve talimatnamelerde yer alan, mekteple ilgili dolaylı ve dolaysız bilgiler titizlikle incelenerek değerlendirilmiştir. Ayrıca incelenen dönem içerisinde eğitim-öğretim faaliyetlerinde tutulan kayıtlardan elde edilen veriler, çeşitli tablo ve grafiklerle gösterilmiş ve konu ile ilgili daha önce yapılan çalışmalarla da mukayese edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, Eğitim-Öğretim, Akçaâbad, Rüşdiye Mektebi, Maarif.

Reflection of Modernization in Education in the Ottoman Empire to the Province: The Case of Akçaâbad Rushdiye School

Öz

During the modernization process in the Ottoman Empire, many reforms and reform movements took place in administrative, military, educational, social and economic fields. One of the reflections of the reforms in the field of education in the provinces was the establishment of Rushdiye Schools, which today provide education at the secondary school level. Following the Maârif Nizamnames published in 1869, new Rushdiye Schools were established all over the empire. One of these schools, Akçaâbad Rushdiye School, started education in 1892. The establishment and development of the Akçabaad Rushdiye School, the courses taught at the school, the quality and quantity of students and teachers, and the problems they faced are the main problematics of this study. The main purpose of the study is to determine how the educational practice in Akçaâbad Rushdiye School emerged and developed on the axis of these problematics. Since the study required a multifaceted research, the direct and indirect information about the school in archival documents, provincial and educational salnamas, regulations and instructions of the period were meticulously analysed and evaluated. In addition, the data obtained from the records kept in the education and training activities during the period examined were shown in various tables and graphs and compared with previous studies on the subject.

Anahtar Kelimeler

Modernisation, Education, Akçaâbad, Rüşdiye School, Learning.

Kaynakça

• 1.1. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT): 1008/12; 1023/27; 127/70; 138/69; 139/23; 176/120; 178/142; 252/19; 282/62; 304/9; 336/52; 428/52; 437/54; 472/35.
• Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiyye Kalemi (MF.İBT): 125/101; 125/93; 125/99; 147/92; 203/99;209/29; 209/45; 212/43; 223/19; 230/15; 230/29; 25/18; 306/54; 341/43; 367/71; 38/4; 401/28; 401/52; 420/20; 456/66; 49/66; 49/81; 50/98; 43/44.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e); 1389/41.
• 1.2. Süreli Yayınlar: Takvim-i Vekâyi. Def’a 280, 12 Muharrem 1261/21 Ocak 1845. Takvim-i Vekâyi. Def’a 303, 27 Receb 1262/21 Temmuz 1846.
• Maarif-i Umûmîye Nezareti Celîlesi idaresinde bulunan mekâtib-i ibtidaiye, darülmuallimin şubeleri, mekâtib-i rüşdiye, idadiye, âliye ile mekâtib-i husûsiye ve ecnebiyenin ve Dersaâdet'de tahrîri icrâ kılınan ve taşrada mevcûd bulunan kütübhanelerin istatistiği: 1311-1312 sene-i dersiye-i maliyesine mahsustur. Darülhilafetü’l-Aliyye: Matba-yı Amire, 1318.
• Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi. Matbaa-i Amire, 24 Cemaziyelevvel 1286.
• Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi. madde 18. Matbaa-i Amire: 24 Cemaziyelevvel 1286.
• 1.3. Salnâmeler: Salname-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, Der-Saadet, 1316.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, 1316.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, 1317.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, 1318.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, 1319.
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiyye. Matbaa-i Amire, 1321.
• Salname-i Trabzon, Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası. 1311.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1313.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1316.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1318.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1319.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1320.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1321.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1322.
• Salname-i Trabzon. Trabzon: Trabzon Vilayeti Matbaası, 1309.
• 2. Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayınları, 1993.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2021). Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2021.
• Albayrak, Hüseyin. Trabzon Milli Eğitim Tarihi 3. İstanbul: T.C. Trabzon Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyyenin Tarih ve Cografya Lûgati, Kısm-ı evvel. Der-saadet: Mahmud Bey Matbaası, 1313.
• Ali Rıza, Atlaslı Memalik-i Osmaniyye Coğrafyası, Kısm-ı Sâni. İstanbul: Mühendishane-i Berr-i Hümayun Matbaası, 1318.
• Alkan, Mehmet Ö. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri 1839-1924.” Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, ed. Halil İnalcık ve Şevket Pamuk. Ankara: T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 2000.
• Altan, Bilal. “Cizre Kazası Rüşdiye Mektebi.” Tarihin İzinde Bir Ömür Prof. Dr. Nuri Yavuz’a Armağan, Necdet Hayta, Bahattin Demirtaş ve Mustafa Can. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Altınova Şahin, Ayşegül. Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018. Aydın, Mithat. “Denizli'de Rüşdiyelerin Kuruluşu ve Gelişimi.” Belleten 75/274 (2011): 815-844.
• Aygün, Necmettin. “XIX. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Yapı.” Karadeniz Araştırmaları 5/17 (2008): 75-111.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Bilirli, Tahir. “Osmanlı Devleti'nde Modern Eğitim Kurumlarından Rüşdiye Mektepleri: Çaycuma Rüşdiye Mektebi Örneği.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 10/4 (2021): 3834-3852.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Bozan, Oktay. “Osmanlı Modernleşme Döneminde Çüngüş Nahiyesinde Rüşdiye Mektebi.” Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi 1/6 (2021): 43-59.
• Budak, Özlem Muraz. “Ayıntab Kazası Eğitim Kurumları (1839-1876).” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/17 (2018): 277-294.
• Cengiz, Abdullah ve Mehmet Karataş. “Ayaş Rüşdiye Mektebi.” Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2020): 105-116.
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Çakmak, Biray ve Buket Gökçeoğlu. “Milas Kazası Erkek Rüştiye Mektebi.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) 25 (2016): 41-64. Çetin, Sadık. “Osmanlı Taşrasında Bir Eğitim Kurumu: Gostivar Mekteb-i Rüşdiyesi.” Turkish Studies 17/6 (2022): 1297-1311. Çimer, Atilla. “Öğretmen Yetiştirme Tarihi ve Güncel Gelişmeler.” Eğitime Giriş, Haluk Özmen ve Durmuş Ekiz Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2020.
• Demirel, Muammer. “Türk Eğitim Modernleşmesinde Rüştiye Mektepleri.” Türkler Ansiklopedisi, 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Demirel, Yurda. “Bayburt’ta Modern Bir Eğitim Kurumu Bayburd Rüşdiyesi.” Erdem 73 (2017): 43-64.
• Dumanoğlu, Sevim Ceylan. “Osmanlı Devleti Tanzimat Dönemi Eğitim Faaliyetleri.” Türk Eğitim Tarihi, Mustafa Kılınç ve Songül Keçeci Kurt. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2019.
• Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi I-II. İstanbul: 1977.
• Erken, İlkay. “II. Abdülhamid Devri’nde İşkodra Vilayetinde Rüşdiyeler.” Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 10/2 (2021): 463-507.
• Erken, İlkay. “Müstakil Serfiçe Sancağının Teşkili ve İdaresi (1881-1888).” Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 44 (2021): 203-223.
• Gönüllü, Ali Rıza. “Alanya Rüşdiye Mektebi (1861-1913).” Erdem, 0/73 (2017): 65-88.
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Eğitim Mirası. Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2015.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler.” T.C. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008): 25-46.
• http://isd.ilem.org.tr/detay/747. (erişim 02.03.2023).
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim.” Osmanlı Uygarlığı, Halil İnalcık ve Günsel Renda. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Kabak, Onur. “XVI. Yüzyılda Serfice.” Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi 1 (2020): 119-148.
• Kısa, Ahmet. “Osmanlı Modern Eğitim Anlayışının Taşraya Yansımasına Bir Örnek: Tefenni Rüştiye Mektebi.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 56 (2022): 151-166.
• Kısa, Ahmet. Osmanlı Modern Eğitim Anlayışının Antalya’ya Yansımaları: İbtidâî Mektepler (İlkokullar)/Rüştiyeler (Ortaokullar). Ankara: Nobel Yayınları, 2023.
• Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Köksal, Ahmet. “Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon’da Dini Hayat (1869-1905).” 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu II, Şenol Saylan ve Betül Saylan. İstanbul: Trabzon Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye'nin Doğuşu. çev., Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• M. Zeki Pakalın, “Rüşdiye.” Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2004.
• Mahmud Cevad İbnü'ş-Şeyh Nafi, Maarif-i Umûmîye Nezareti Tarihçe-i Teşkilatı ve İcraatı. Musahhihi: Mehmed Âli ibn Kemal. Matbaa-i Amire, 1338.
• Mehmed Salâhî. “Rüşd.” Kâmûs-ı Osmânî III. İstanbul: Mahmud Beg Matbaası, 1313.
• Nalcı, Ahmet. “Osmanlı Eğitiminde Modernleşme Gayretlerinin Taşraya Yansıması: Adıyaman, Besni ve Kâhta Erkek Rüşdiyeleri Orneği.” Tarih ve Gelecek Dergisi 7 (2021): 33-61.
• Okkalı, İlkay Canan ve Sevgi Çakmaker. “Rüştiye Mektepleri: Akçaabat Mekteb-i Rüştiye Örneği.” Uluslararası Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu 1. İstanbul: Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Ortaylı, İlber. Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat, 2008.
• Öksüz, Melek. “20. Yüzyıl Başlarında Akçaabat Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durum Analizi (“Trabzon’da Meşveret” Gazetesindeki İlanlara Göre).” Uluslararası Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu 1. İstanbul: Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Örenç, Ali Fuat. “Silvan Rüşdiye Mektebi ve Tedrisatı.” Sultanlar Şehri Silvan, (Eğitim-Kültür-Medeniyet), Oktay Bozan, Mutlu Saylık, İbrahim Tavukçu ve Burak Kazan. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2021.
• Özgen, Özden. “Cumhuriyet Öncesi Hakkâri’de Eğitim.” Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/23 (2018): 27-47.
• Özlü, Zeynel ve Kerim Tiryaki. “Osmanlı Döneminde Akçaabat’ta Sosyo-Ekonomik Durum (1869-1904).” Uluslararası Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu 1. İstanbul: Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Öztürk, Cemil. “Rüşdiye.” TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXV. İstanbul 2008.
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Sarıköse, Selma Turhan. “Bartın Rüştiye Mektebi.” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/5 (2020): 3126-3147.
• Saydam, Abdullah. “XIX. Yüzyılda Reform İhtiyacının Taşradaki Yansımalarına Bir Örnek: Akçaâbad Kazası.” Osmanlı Araştırmaları Dergisi XXI/21 (2001): 175-176.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Şemseddin Sami. “Rüşdiye.” Kamûs-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
• Taşkın, Ünal. “Ayıntap Rüşdiyesi.” Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi 3 (2020): 53-63.
• Tekdal, Danyal. “Osmanlı Modernleşme Döneminde Bir Taşra Okulu: Malatya Erkek Rüşdiyesi (1870-1899).” Şarkiyat 12/3 (2020): 369-409.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin. Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Uğuz, Sacit ve Yakup Karataş. “Tarsus Rüşdiyesi’nden Misak-ı Millî İlkokulu’na Bir Okulun Gelişimi ve Dönüşümü.” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/22 (2013): 47-64.
• Unat, Faik Reşit. Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
• Ünal, Uğur. II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Rüştiyeleri (1897-1907). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Yıldız, Hatip ve Abdullah Cengiz. “Osmanlı Modernleşme Döneminde Bozok Yozgat Sancağı’nda Açılan Rüşdiye Mekteplerinin Durumu.” Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19 (2017): 93-110.
• Yıldız, Hatip. “Osmanlı Devleti’nde Mülki (Sivil) Erkek Rüşdiye Muallimlerinin Nitelikleri, Hakları ve Sorumlulukları.” History Studies 6/3 (2014): 369-382.